فهرستهای رایانه ای در ایران و جهان

در این مقاله سعی گردیده به صورت فشرده تحقیقات انجام شده در مورد فهرستهای رایانه ای در ایران و جهان ارائه شود پس از مقدمه ای کوتاه و بیان تاریخچه ای مجمل در باب اپک ها, تحقیقات انجام شده در این حوزه, به تفکیک در سه بخش «بیان وضعیت, چالشها و ارائه راه حل و ارزیابی», «رفتار استفاده کنندگان» و «نکات فنی مربوط به طراحی اپک ها» بیان می شوند در پایان, ضمن جمع بندی نتایج پژوهشهای انجام شده در ایران و جهان, به جای خالی پژوهش گسترده در زمینهٔ اپک ها در جهان و بویژه در ایران اشاره شده است

در این مقاله سعی گردیده به صورت فشرده تحقیقات انجام شده در مورد فهرستهای رایانه‌ای در ایران و جهان ارائه شود. پس از مقدمه‌ای کوتاه و بیان تاریخچه‌ای مجمل در باب اپک‌ها، تحقیقات انجام شده در این حوزه، به تفکیک در سه بخش «بیان وضعیت، چالشها و ارائه‌ راه‌حل و ارزیابی»، «رفتار استفاده‌کنندگان» و «نکات فنی مربوط به طراحی اپک‌ها» بیان می شوند. در پایان، ضمن جمع‌بندی نتایج پژوهشهای انجام شده در ایران و جهان، به جای خالی پژوهش گسترده در زمینهٔ اپک‌ها در جهان و بویژه در ایران اشاره شده است.

● مقدمه

اپک‌ها یکی از ارکان اصلی کتابخانه‌های امروزی هستند که در وب‌سایتهای کتابخانه‌ای امروزی نقش پررنگ‌تری به عهده می‌گیرند، چنانکه حتی در ایران که در ارائه این نوع خدمات، کندتر عمل کرده، پیمایش «نعیم‌آبادی» (۱۳۸۱) نشان داد ۸۳% مشارکت‌کنندگان در پژوهش، ضرورت پیوند وب‌سایت کتابدار به فهرستهای پیوستهٔ کتابخانه‌ها را خیلی‌زیاد و زیاد عنوان کردند. در اپک‌های امروزی جستجو، مشاهدهٔ منابع کتابخانه و استفاده از آنها به نحو قابل توجهی بهبود می‌یابد، چنانکه کاربران، علاوه بر شناسایی منبع و آگاهی از وضعیت امانت آن که از کارکردهای اولیه فهرست است، امکان دسترسی به خود منبع را نیز می یابند. به سبب اهمیت این موضوع، از دیرباز یعنی از دهه ۱۹۸۰ که اولین اپک‌ها با امکانات ابتدایی قدم به عرصه‌ نهادند، کارهای پژوهشی مختلفی در این حوزه صورت گرفته است تا از این طریق، کارکرد، عملکرد و خدمات آنها بهبود یابد و به قولی کاربرپسندتر شوند.

البته باید به این امر واقف بود که ـ چنانکه هیلدرث (۲۰۰۱) و بیتس (۲۰۰۳) معتقدند ـ کلاً در زمینهٔ اپک‌ها نسبت به سایر حوزه های پژوهشی کتابداری و اطلاع‌رسانی، کارهای خیلی کمی انجام شده و پژوهش در این زمینه در مراحل اولیه‌ است.

در این مقاله، این نوع تحقیقات به سه بخش «بیان وضعیت، چالشها و ارائهٔ راه‌حل و ارزیابی»، «رفتار استفاده‌کنندگان» و «نکات فنی مربوط به طراحی اپک‌ها» تقسیم شده و سعی می‌کنیم به صورت اجمالی و جداگانه به این نوع پژوهشها بپردازیم.

● تاریخچهٔ اپک‌ها

به طور کلی، تاریخ اپک‌ها روندی را طی کرده که از سیستمهای متمرکز ـ که طراحان و برنامه‌نویسان سیستم، طراحی و کنترل می‌‌کردند ـ شروع و به سیستمهای توزیع‌شده‌تر و متغیر و مطابق نیاز، ختم می‌شود (پیش‌نویس استانداردهای نمایشی اپک‌ها[۲]، ۲۰۰۳).

در زمینهٔ تاریخچه‌ی اپک‌ها و پژوهشهای انجام شده‌ در این حوزه، «لارج و بهشتی» (۱۹۹۷)، «سیمور»[۳] (۱۹۹۱)، «لارسون»[۴] (۱۹۹۱) «حسین و اُبریان»[۵] (۱۹۹۲)، «اُبراین» (۱۹۹۴) و «فتاحی» (۱۳۷۴) مقالات ارزشمندی نوشته‌اند. «سو»[۶] (۱۹۹۴) می‌نویسد اگرچه فهرستهای دستیاب عمومی پیوسته (اپک‌ها) در اواسط دههٔ ۱۹۷۰ خود را نشان دادند، در آغاز دههٔ بعد بود که کتابخانه‌ها به طور قابل توجهی شروع به حرکت از فهرستهای کارتی(برگه دان) به فهرستهای خودکار کردند. «سووانسون» اولین مقاله‌ای را که در زمینهٔ امکان فهرستی خودکار بحث می‌کرد، در سال ۱۹۶۴ نوشت (سو، ۱۹۹۴). «فهرستهای دستیاب عمومی پیوسته»[۷] (اپک‌ها[۸]) نیز در دههٔ ۱۹۸۰ در نتیجهٔ گسترش سیستمهای امانت کتابخانه به وجود آمدند. ولی بعداً کارکردهای اپک‌ها در سایر حوزه ها چون سازماندهی، اشاعه و جستجوی اطلاعات نیز افزایش یافت.

«با افزایش قابل ملاحظهٔ فعالیتهای علمی و پژوهشی بعد از جنگ جهانی دوم و در نتیجهٔ افزایش انتشارات و به تبع آن، افزایش منابع کتابخانه‌ای، سیستمهای دستی قادر نبودند به سرعت و سهولت به بازیابی اطلاعات مورد نیاز مراجعان کتابخانه‌ها کمک کنند. برگه‌دان کتابخانه مهمترین سیستم دستی بازیابی اطلاعات بود، نمی‌توانست پاسخگوی کاربران در استفاده از شیوه‌های جدید جستجوی اطلاعات باشد. از سوی دیگر، تهیهٔ برگه‌های چاپی و نظم‌بخشیدن به آنها در برگه‌دان و نیز کمبود فضا برای جای دادن برگه‌دانهای جدید در کتابخانه، موجب شد تا کتابداران به فکر چاره‌اندیشی و یافتن ابزارهای جدید به جای برگه‌دان باشند. با توسعهٔ کاربرد رایانه در بخشهای مختلف اقتصادی و اداری جامعه، کتابخانه‌ها نیز با توجه به قابلیتهای رایانه در ذخیره و بازیابی اطلاعات، استفاده از آن را راه‌حل معقولی برای غلبه بر مشکلات موجود یافتند» (فتاحی و رداد، ۱۳۸۲). با پیشرفت در حوزه رایانه و ارتقای امکانات آنها و افزایش انتظارهای جامعه از آنها قابلیتهای اپک‌ها نیز افزایش یافت، چنانکه از یک فهرست‌برگهٔ الکترونیکی به آستانه‌ای برای دسترسی به اطلاعات با کیفیت و مرتبط با نیاز کاربر تبدیل شده و در کشور ما نیز این فرایند درحال طی شدن است. نسلهای متفاوت اپک‌ها از سه جنبهٔ ابعاد جستجو ـ دسترسی، مدل های تعامل ـ محاوره، قالب نمایش ـ محتوا، و کمک عملی، با یکدیگر تفاوت دارند و اصلی ترین عاملی که باعث ارتقای قابل توجه اپک‌ها با استفاده از وب‌جهان‌گستر شد و وب اپک‌ها ـ که نوع آرمانی اپک بود و علاوه بر امکان شناسایی منبع، امکان دسترسی به آن را نیز میسر می ساخت ـ شکل داد، عامل پیوند و عمل پیونددهی در اپک‌ها بود. در فهرستهای اولیهٔ قرن نوزدهم، هیچ پیوندی به آسانی و ارزانی، قابل پیگیری نبود. خود کاربر باید ارجاعات فیزیکی را پیگیری می‌کرد (که بیتس (۲۰۰۳) این نوع طراحی فهرست را، «طراحی‌اتمی»[۹] می‌نامد) و تأکید بیشتر بر پیشینه‌ها به صورت انفرادی بود تا به صورت گروهی. ولی امروزه در قرن ۲۱، امکان ایجاد پیوندها به آسانی وجود دارد و این پیوندها چنان در وب‌جهان‌گستر گسترش یافته اند که بیتس (۲۰۰۳) مرور پیوندها را نیز همانند سایر منابع در فهرستها و اپک‌ها پیشنهاد می‌کند. این، خود یکی از تحولات مهمی است که موجد نسل جدیدی از اپک‌ها تحت عنوان «وب اپک‌ها» بوده است. بسیاری از صاحب‌نظران با تقسیم‌بندی تاریخچهٔ اپک‌ها به ادوار مختلف، درصدد بیان تاریخ آنها برآمده‌اند، چنانکه «هیلدرث[۱۰]» (۱۹۸۴،۱۹۸۹) فهرستهای رایانه‌ای را بر اساس قابلیتهای گوناگون آنها به سه نسل دسته‌بندی می‌کند. «فتاحی» (۱۳۷۴، ۱۹۹۷) نیز فهرستهای نسل چهارم را به سه نسل قبل افزوده است.

با در نظر گرفتن دسته‌بندیهای فوق و امکانات رایانه‌ای مورد استفاده در فهرستهای رایانه‌ای و اپک‌ها، می‌توان آنها را به سه نسل تقسیم نمود: اولین نسل در دههٔ ۱۹۸۰ به وجود آمد و به رقابت با فهرستهای برگه‌ای و نظامهای بازیابی اطلاعاتی چون دیالوگ و مدلاین که در آن هنگام ابتدایی‌تر از امروز بودند، پرداخت (نسل رایانه‌های اولیهٔ مبتنی بر فرمان). نسل دوم از سال ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۶ گسترش یافت. این نسل الگوهای بازیابی اطلاعات و برگه‌ها را با هم تلفیق کردند و نقاط بازیابی، تواناییهای جستجو و قابلیتهای نمایش را بهبود بخشیدند (نسل سیستم عامل ویندوز). نسل سوم که شروع آن از سال ۱۹۹۶ بود، با تعامل با وب، جستجوهای فرامتن، محیط گرافیکی و استفاده از استانداردهایی چون پروتکل Z ۵۰/۳۹ شناخته می‌شود (نسل وب جهان گستر) و این فهرستها همه روزه در حال تغییر و ترقی هستند.

جدول۱. پیشرفتهای نسلهای فهرستهای پیوسته (هیلدرث، ۱۹۸۴)

● پژوهشهای انجام شده در حوزهٔ اپک‌ها

همان‌طور که ذکر شد، سه گرایش موضوعی در تحقیقات انجام شده در زمینهٔ اپک‌ها می‌توان یافت: پژوهشهای مربوط به «بیان وضعیت، چالشها و ارائهٔ راه‌حل و ارزیابی» دربردارندهٔ پژوهشهایی در زمینهٔ نحوهٔ طراحی و بررسی تطبیقی ویژگیهای نمایشی و رابط کاربری و امکانات اپک‌ها و ... ؛ پژوهشهای مرتبط با «رفتار استفاده‌کنندگان از اپک‌ها» دربردارندهٔ‌ پژوهشهایی در زمینهٔ ویژگیهای استفاده‌کنندگان (کودک، دانشجو، سالخورده و کم سواد) و نحوهٔ تعامل آنها با اپک‌ها و پژوهشهای مربوط به «نکات فنی مربوط به طراحی اپک‌ها» دربردارندهٔ پژوهشهایی در زمینهٔ نکات فنی مربوط به اپک‌ها از جمله پروتکلهای ارتباطی، زبانهای برنامه نویسی و ... .

الف) کارهای انجام شده در زمینه «بیان وضعیت، چالشها و ارائهٔ راه‌حل و ارزیابی»

بخش قابل توجهی از پژوهشهای انجام شدهٔ اپک‌ها به انتقاد از وضعیت موجود و بیان مشکلات فرا روی اپک‌ها و ارائهٔ راه‌حلهایی برای رفع این مشکلات و ارزیابی مربوط است که در این بخش به آنها می‌پردازیم: «ماتیوز» (۱۹۹۷) معتقد است مشکلاتی که پیشتر در مطالعات تحت حمایت «شورای منابع کتابخانه‌ای»[۱۱] شناسایی شده‌اند، در بیش از ده سال گذشته نیز عمومیت داشته‌اند (بورگمن ۱۹۸۶؛ گزارش پیمایش کاربران فهرستهای دستیاب عمومی پیوسته[۱۲]، ۱۹۸۲؛ ماتیوز، لارسن، و فرگوسن[۱۳]، ۱۹۸۳؛ ماتیوز، ۱۹۸۶؛ فهرستهای دستیاب عمومی و کتابخانه‌های پژوهشی[۱۴]، ۱۹۸۲؛ نگاه کاربران به فهرستهای پیوسته: نتایج پیمایشی ملی از کاربران و ناکاربران فهرستهای دستیاب عمومی پیوسته[۱۵]، ۱۹۸۲). وی این مشکلات را ‌چنین بیان می‌کند:

ـ سیطرهٔ جستجوی موضوعی، با وجود مشکلات بسیار کاربران به هنگام استفاده از آنها.

ـ تعداد زیاد جستجوهای ناموفق، یعنی تقاضاهای جستجویی که هیچ پیشینه‌ای را بازیابی نمی‌کنند، یا کاربر به سادگی از تلاش برای جستجو منصرف می‌شود.

ـمقادیر زیاد پیشینه‌های بازیابی شده. «لارسن»[۱۶] (۱۹۹۱) معتقد است که کاربر باید میان «اسکیلا»[۱۷] و «چربدیس»[۱۸] (یعنی نیافتن پیشینه‌ها یا یافتن پیشینه‌های فراوان) انتخاب کند.

ـ محروم بودن کاربر از راهنمایی: از جایی که من هستم، چگونه می‌توانم به فهرست پیشینه‌ها برگردم؟ الان باید چه کاری انجام دهم؟

ـ عدم توفیق در انطباق درخواستهای جستجو با واژگان موضوعی سیستم (آلن[۱۹]،۱۹۹۱؛ کارلایل[۲۰]، ۱۹۸۹). حتی جستجوی کلیدواژه‌ای سرعنوانهای موضوعی کتابخانهٔ کنگره تنها حدود ۵۰% پیشینه‌ها را بازیابی خواهد کرد؛

ـ فرصتهای از دست رفته (یعنی جستجوهای کلیدواژه‌ای که از جستجوهای شمارهٔ بازیابی یا سرعنوانهای موضوعی استفاده نمی کنند (ویبرلی، داگرتی، و دانوسکی[۲۱]، ۱۹۹۰).

ـ پشتکار کم کاربران (دربنستات و ولر[۲۲]، ۱۹۹۶؛ ماتیوز، لارسن، و فرگوسن، ۱۹۸۳).

«بورگمن» (۱۹۸۶) نیز این سؤال را مطرح می‌سازد که چرا استفاده از فهرستهای پیوسته دشوار است و بعداً با گذشت ده سال (۱۹۹۶) مجدداً اذعان می‌کند که هنوز هم استفاده از اپک‌ها برای کاربران دشوار است. او برای حل این مشکلات پیشنهاد می کند که از دانش عوامل انسانی در طراحی صفحهٔ بازیابی اطلاعات به کار رفته و حوزه‌های پژوهشی متعددی چون استانداردسازی زبانهای فرمانی و نمایشهای صفحه، الگوریتمهای اصلاح خطا و توسعهٔ سیستمهای «میانجی خودکار»، استفاده شود. «بیلز»[۲۳] (۲۰۰۴) با اشاره به ضرورت استفاده از آزمونهای استفاده‌پذیری[۲۴] در ارزیابی اپک‌ها می‌گوید که با استفاده از این روشها می‌توان اپک را ازحالت کارکردی[۲۵] به استفاده‌پذیر[۲۶] تبدیل کرد. و درنهایت بارث[۲۷] (۲۰۰۰) محدودیت‌ اصلی فهرستها را برای واردسازی منابع الکترونیکی و «یو.آر.ال.‌ها» طراحی سیستمهای محلی کتابخانه، مدیریت فراهم‌آوری، فهرست‌‌نویسی، کنترل نشریات، و کارکردهای امانت برای مواد سنتی کتابخانه می‌داند و معتقد است که سیستمهای مبتنی بر مواد فیزیکی، برای کنترل اطلاعات غیر فیزیکی که به قابلیتهای مدیریت مجموعهٔ کمی نیاز دارند، کارآیی لازم را ندارند.

در ایران نیز در این حوزهٔ پژوهشی، مقاله‌های ارزنده‌ای وجود دارد که در همایش «فهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه» (۱۳۷۸) ارائه شده‌اند. به عنوان مثال، «فتاحی و پریرخ» (۱۳۷۹) معتقدند که نمایش اطلاعات در فهرستهای رایانه‌ای، از کنترل استانداردهای کتابداری(بویژه قواعد فهرست‌نویسی) خارج شده و بیشتر با نظر طراحان نرم‌افزاری طراحی می‌شود که کتابداران بارها ازاین موضوع استفاده کرده‌اند. آنها علاوه بر انتقادهای کلی، از جنبه‌های خاص و جزئیات، از جمله مبهم بودن و کافی نبودن اطلاعات در سطوح سه گانهٔ نمایش (کوتاه، متوسط و کامل)، نداشتن نظم و ترتیب در نمایش داده‌ها، استفاده نکردن از استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی(ISBD) در نمایش اطلاعات، استفاده از برچسبهای مبهم، نارسا و گهگاه غلط نیز انتقاد دارند. «فرج‌پهلو و زرگر» (۱۳۷۹) نمایش اطلاعات را یکی از نشانه‌های تقابل فرهنگ فهرست‌نویسی سنتی با امکانات فهرست‌نویسی رایانه‌ای در ایران دانسته‌اند؛ یعنی اینکه کاربر سیستمهای فهرست‌نویسی (چه مراجع و چه کتابدار) همان کارهای محیط سنتی و دستی را با این سیستمهای رایانه‌ای انجام می‌دهد و همان خروجیهای خاص سنتی را نیز از آنها انتظار دارد و تحویل می گیرد. آنها در نهایت خاطرنشان می سازند که ابزار الکترونیک و قالبهای بالقوهٔ آن، اصلاح نگرش و فرهنگ استفاده را می‌طلبد. «عصاره و فرزین» (۱۳۷۹) ضمن برشمردن مزایای فهرستهای پیوسته از جمله سرعت، جامع و دقیق بودن، گستردگی منابع، ترکیب جستجوها، بهره‌وری و صرفه‌جویی در وقت، ارتباط مستقیم و متقابل کاربر، بر این امر تأکید دارند که از زمان پیدایش فهرستهای اولیه که بر اساس دستور و صورت برنامهٔ سیستم بود، تا فهرستهای پیوستهٔ جاری که بر روی صفحات وب طراحی شده‌اند، همواره هدف اصلی، خدمت به کاربران کتابخانه بوده است، اما اطلاعاتی که در این فهرست مورد توجه قرار می‌گیرند، اغلب بر روی فرمت مارک ذخیره می شوند که کمتر بر جستجوی موضوعی تأکید دارد. «شجاعی و فتاحی» (۱۳۷۹) نیز به عدم کفایت نگرش قبلی به نقش کتابخانه‌ها و فهرستهای کتابخانه‌ای (نگاه به کتابخانه‌ها به عنوان مکانهایی برای ذخیرهٔ اطلاعات) اشاره نمودند و از اینکه استانداردهای حاکم بر کار کتابخانه و کتابداران هنوز معطوف به ذخیرهٔ اطلاعات و تهیهٔ فهرستهایی برای بیان موجودی یک کتابخانه است انتقاد کردند. به نظر آنها، فهرستهای رایانه‌ای برای جبران مشکل کمبود نقاط دسترسی، جستجوهای کلیدواژه‌ای یا بولی با دامنهٔ وسیع و سرعت بالا ارائه داده‌اند که این امر به بازیافت بسیار زیاد و در عین حال نامربوط منجر می‌شود.

همچنین، طراحی رابط کاربری فهرستهای پیوسته در طول سالیان اخیر، توجه خاصی را به خود جلب کرده است؛ چنانکه شاهد پیشرفتهای زیادی در این حوزه بوده‌‌ایم و این مسأله موضوع بحث چندین کنفرانس، همچون «مسائل طراحی فهرست پیوسته»[۲۸] (۱۹۸۳) به پشتیبانی شورای منابع کتابخانه‌ای؛ و «نمایش صفحهٔ پیوسته»‌[۲۹] (۱۹۸۶) به پشتیبانی منابع کتابخانه در مرکز کنفرانس لیک‌وی، کنفرانس ملاحظات طراحی بهینه در رابطهای وب‌اپک ( سپتامبر ۲۰۰۳) در نشست سالانهٔ مشترک انجمنهای کتابداری آمریکا و کانادا و مجموعه مقالاتی (چون کراوفرد، ۱۹۸۷ ؛ دنینگ و اسمیت، ۱۹۹۴؛ شایر و الزاک، ۱۹۹۲؛ ثورن و ویتلچ، ۱۹۹۴) بوده است. به نظر هیلدرث (۱۹۹۷) امروزه با روی کار آمدن رابطهای کاربری گرافیکی، فروشندگان سیستمهای خودکار کتابخانه‌ای، فرصت کاوش در روشهای جدید و ابتکاری نمایش اطلاعات را به دست آورده‌اند. به نظر او، امروز باید دست از مدل فهرستی قدیمی کشیده، به شبه‌سیستمهایی که راهبری اپک را آموزشی‌تر می‌کنند، توجه نمود. او این نکته را یادآوری می‌کند که در طراحی سیستمهای آینده نباید از عامل انسانی غافل شد. این عامل انسانی را «زیف»[۳۰] بر اساس اصل کمترین تلاش، چنین توصیف می‌کند: «هر فردی عملی را قبول می‌کند که کمترین هزینه (تلاش) را برای وی دربرداشته باشد.» (۱۹۴۹). این کمترین تلاش، در کتابداری و اطلاع‌رسانی توسط «موئرز»[۳۱] (۱۹۹۰) مشخص می‌شود که «اگر داشتن اطلاعاتی برای مشتری، سخت‌تر و مشکل‌آفرینتر از نداشتن آن باشد، موجب می‌شود که یک سیستم اطلاعاتی به کار نرود.» هیلدرث (۱۹۹۵) به رابطهای گرافیکی کاربری جدید اشاره می‌کند که در نسل دوم اپک‌ها به کار رفته‌اند. وی هشدار می‌دهد که کاربران ممکن است با این سیستمهایی که همان سطح ضعیف نتایج قدیمی را ارائه می‌دهند، راضی شوند. ارضای کاربر از نتایج سطحی و ضعیف، می‌تواند ناشی از نبود انتظارهای صحیح و کاهش توقع از امکانات اپک باشد. به این دلیل، محققان در مقالات مختلف اقدام به آگاه‌سازی جامعهٔ کاربری و کتابداران از ویژگیهای اپک مطلوب نموده‌اند. مثلاً، «هیلدرث» (۱۹۸۴) اپکی را که اطلاعاتی چون اطلاعات جامعه، پایگاههای دادهٔ ارجاعی، پایگاههای دادهٔ استنادی نشریات، پایگاههای دادهٔ نشریات تمام‌متن، پایگاههای دادهٔ مرجع که در «سی‌دی‌رام»ها هستند، دسترسی به فهرستهای سایر کتابخانه‌ها، شاهراههایی به سایر منابع اطلاعاتی و دیگر موارد مربوط را به صورت یکپارچه و واحد ارائه بکند، «ای.۳ اپک»[۳۲] نام‌گذاری می‌کند؛ یعنی اپکی که ارتقا یافته،[۳۳] از نظر کارکرد و استفاده‌پذیری؛ بسط‌یافته،[۳۴] از نظر نمایه‌سازی، پیشینه‌های داده، پوشش مجموعه (یعنی ابزار دسترسی به«کل مجموعه»)؛ گسترش‌یافته،[۳۵] از طریق پیوندها، شبکه‌ها و شاهراههایی به سایر مجموعه‌های کتابخانه‌ها، و منابع و سیستمهای اطلاعاتی متصل باشد. هیلدرث (۱۹۹۵)، استفاده از واژه‌های فنی را به عنوان برچسب رد و استفاده از حروف کوچک را برای اطلاعات کتابشناختی و استفاده از حروف بزرگ را برای برچسب فیلدها توصیه می‌کند. وی اولین عنصری را که باید در طراحی در نظر گرفته شود، جلوگیری از شکست کاربر در مرور پیشینه‌ها و حرکت در راستای آن و دومین عنصر را قبول نکردن این نکته می‌داند که پیشینهٔ کتابشناختی، هدف جستجوست. به نظر وی، پیشینه‌ها‌ی کتابشناختی برای استفاده هستند و نباید تنها برای اطلاعات جایابی از آنها استفاده شود، بلکه باید از آنها به عنوان عناصر مملو از اطلاعات برای تداوم جستجو استفاده شود. «هارمسن»[۳۶] (۲۰۰۰) در مقاله‌ای تحت عنوان «ارزش‌افزایی به وب اپک‌ها»، پیشنهادهایی برای ارتقای وب اپک‌ها ارائه کرد. به نظر وی، ویژگی خاصی که اغلب به استانداردی برای نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای بدل شده است، پیوند به مدارک تمام‌ متن یا چندرسانه‌ای است که به یک استاندارد خاص مربوط است. او همچنین معتقد است بعضی ویژگیها نیز هنوز در وب‌اپک‌ها به طور کامل رایج نشده‌اند که به زودی اعمال خواهند شد. این ویژگیها عبارتند از: پیوندهایی به ناشران، منابع، شرکتها و عناوین مجلات. وی سایر ویژگیهای وب‌اپک‌ها را ارائهٔ فهرست مندرجات و ارائهٔ دسترسی مستقیم به مدارک تمام‌متن برای مشترکان عنوان می‌کند. هارمسن موارد ذیل را نیز برای افزودن به اپک‌های سابق برای غنی‌سازی وب‌اپک‌ها پیشنهاد می کند: استفاده از پیوندها، امکان داشتن شناسهٔ ‌کاربری و رمز عبور برای کاربران، امکان انتخاب فیلدهای خاص و نحوهٔ ترتیب‌بندی آنها توسط خود کاربر، امکان انتخاب عناوین منتخب بعد از انجام چند جستجو و نمایش آنها با همدیگر، وجود نوعی جستجوی خبره که کاربران را قادر به انجام جستجوی مرحله‌به‌مرحله‌ نموده سپس آنها را ترکیب کند، امکان استفادهٔ کاربران از فهرست از طریق وب در هر شرایطی، امکان اتمام وقت برای جلوگیری از ترافیک زیاد در شبکه، ذخیرهٔ اطلاعات کاربران تا زمانی نسبتا‌ً کوتاه ـ مثلاً ۲۰ دقیقه ـ در خدمتگر و حذف آنها بعد از مدت مقرر، عدم ایستایی فراپیوندها یعنی امکان عبور از طریق پیوندهای فیلدهای مختلف در طول فهرست، یعنی مرور افقی[۳۷] (به معنی «به من دربارهٔ این بیشتر نشان بده»)، نمایش سلسله مراتبی اطلاعات کتابشناختی (مرورعمودی[۳۸])، امکان ورود اطلاعات فهرست‌مندرجات نشریات ادواری در سه سطح عنوان نشریات، شماره‌های نشریات، تک‌تک مقالات نشریات؛ وجود آیکونهای کوچک برای پیوند به مواد چندرسانه‌ای موجود در کتابخانه، پیوند به تمام متن نشریات مشترک، ثبات پیوندهای موجود در فهرست، یکپارچگی اطلاعات مواد الکترونیکی و چاپی و پرتالی بودن آن، تمایز میان پیوندهای افقی و عمودی، امکان در دسترس نهادن اطلاعات چندین مجموعه از طریق استاندارد Z ۰/۳۹، شایان ذکر است، در ایران نیز «فتاحی» (۱۳۷۹) با استفاده از فرامتن، راه‌حل سلسله مراتبی برای پیشینه های کتابشناختی و فهرستهای گرافیکی پیشنهاد می کند. «بابو و ابراین»[۳۹] (۲۰۰۰) بعضی طرحها و رابطهای کاربری فهرستهای وب‌بنیاد را بررسی و چهار رابط کاربری شناخته‌شدهٔ کتابخانه‌های دانشگاهی انگلستان را مطالعه کردند و در نهایت، الگویی برای رابطهای کاربری اپک‌های وب‌بنیاد، ارائه نمودند. این سیاههٔ وارسی، ویژگیهای اصلی وب‌اپک‌ها را بر اساس رابط و تواناییهای جستجو ارائه نمود. این ویژگیها در سه بخش کلی عمومی، انواع جستجو، و نقاط دسترسی آمده‌اند، شامل محدودسازی و بهبود جستجو، و تاریخ جستجو، نمایش و برونداد و عبارتند از: امکان ورود و خروج از شبکه با گذرواژه، ویژگی اتمام وقت، امکان جستجوی کلیدواژه‌ای، عنوانی و موضوعی؛ افزایش نقاط دسترسی در این گونه فهرستها و امکان جستجو در بخشهایی که در فهرستهای سنتی به کار نمی‌رود، مانند فروستها، ناشران، شابک و ... ؛ امکان قرار دادن واژه‌نامه، جستجوی کلیدواژه‌ای، و غیره؛ امکان محدودسازی و بهبود جستجو و سورت کردن با متغیرهایی چون تاریخ، قالب، نمایش و برونداد؛ امکان تعیین تعداد پیشینه‌هایی که کاربر خواهان دیدن آنها به ازای هر صفحه است؛ امکان نمایش خلاصه، مفصل و انواع مختلف نمایشها و امکان جستجوی مجدد در نتایج جستجو برای بهبود آن بدون نیاز به برگشت به صفحهٔ جستجو. در ایران، «زره‌ساز» (۱۳۸۴) عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربری نرم‌افزار سیمرغ را تعیین کرد و میزان رضایت دانشجویان را از آن رابط سنجید. «باس»[۴۰] (۲۰۰۲) نیز فهرست جامعی از ویژگیهای مطلوب رابطهای کاربری عمومی را ارائه نمود.

بعضی آثار نیز در حوزهٔ طراحی رابط کاربری اپک‌ها مربوط به دسترس‌پذیرسازی آنهاست. دسترس‌پذیری اپک برای نابینایان و معلولان از جمله نکات مهمی هستند که «بودنگراون»‌ و «پولیت»[۴۱](۲۰۰۳) به آن توجه نموده‌اند و نکات و تاریخچهٔ خوبی در زمینهٔ کارهای انجام شده در این حوزه نوشته‌اند. «شمتزکه»[۴۲] (۲۰۰۲) نیز پژوهشهایی را معرفی‌ می‌کند که در زمینهٔ دسترس‌پذیری وب برای نابینایان انجام شده است؛ مثلاً وی در این زمینه به کار «اکستل، دیکسون و جانز»[۴۳] در زمینهٔ ارزیابی میزان دسترس‌پذیری فهرستهای پیوستهٔ عمده‌ای چون «انداور وب‌وییجر»[۴۴] و «آی‌پک اپیکس‌تک»[۴۵] اشاره می‌کند.

همچنین آثار متنوع و نظرات مختلف درباره وضعیت جستجو در اپک‌ها وجود دارند: «کاناوی»[۴۶] و دیگران (۱۹۹۵) گزارش دادند: «اکثریت عمدهٔ جستجوهای ارائه شده در اپک‌ها محافظه‌کار هستند، یعنی آنها استفاده از ساده‌ترین و سرراست‌ترین شیوه و فیلدهای قابل جستجوی موجود را تجویز می‌کنند؛ «هنکاک ـ بولیو»[۴۷] (۱۹۹۰) ویژگیهای پیچیده‌تری چون وزن‌دهی، رتبه‌بندی ‌فراوانی ‌معکوس،[۴۸] و ریشه‌گیری[۴۹] خودکار را پیشنهاد می‌کند. البته وی می‌افزاید که باید این ویژگیها برای کاربر روشن باشند. علاوه بر موارد فوق، فقدان درک روشن از نمایه‌ها، پرونده‌ها و ساختار مقدماتی پایگاههای داده‌، منجر به استفاده از حروف تعریف[۵۰]، واژگان توقف[۵۱]، ورود اسم کوچک پدیدآور قبل از نام فامیل وی، و مسائل فاصله‌گذاری[۵۲] می‌شود. کاربران اعم از کودکان (هیرش‌و‌بورگمن[۵۳]، ۱۹۹۵) کاربران کم‌سواد کتابخانه‌های عمومی (وایت، دین و لیوینگستون[۵۴]، ۱۹۹۶) یا کارکنان و دانشجویان دانشگاهها (کاناوی و دیگران، ۱۹۹۵) بطور مرتب مرتکب غلط‌های تایپی رایجی چون هجی غلط و اشتباهات املایی می‌شوند؛ پس همان‌طور که «دربنستات و ولر»[۵۵] (۱۹۹۶ب) نیز معتقدند، باید اصلاح هجی کلمات، یکی از اصلی‌ترین تحولات اپک‌ها باشد.

در میان متون مربوط به جستجو در اپک‌ها، نوعی تأکید بر تنوع روشهای ارائه شده برای جستجو وجود دارد؛ چنانکه در پیش‌نویس استانداردهای نمایشی اپک‌ها (۲۰۰۳) بر این امر تأکید شده است که به دلیل وجود نیازهای اطلاعاتی متنوع، باید انواع مختلف نمایشها نیز موجود باشد و هیلدرث (۱۹۹۷) نیز معتقد است برای رسیدن به نتایج بازیافت بهینه، باید از بیش از یک روش استفاده شود.

در میان پژوهشهای مربوط به اپک‌ها می‌توان کارهای خاص یا ایده هایی نو در مورد اپک‌ها یافت. «مارکی»[۵۶] (۱۹۸۴) پیشنهاد کمک به کاربر را از طریق ارائهٔ دسترسی او به اطلاعات رده‌بندی، داده است. وی نشان داد که جستجویی در پایگاه دادهٔ رده‌بندی دهدهی «دیویی» همزمان با پیشینه‌های کتابشناختی، دو مجموعهٔ متفاوت، اما مکمل از پیشینه‌های کتابشناختی ایجاد خواهد کرد که چنین امری را می‌توان با استفاده از رده‌بندی کنگره نیز انجام داد. به زعم وی، برای انجام چنین کاری باید پیوندی از شماره‌های رده‌بندی به پیشینه‌های کتابشناختی مرتبط ترتیب داد که این امر به مفهوم‌سازی عبارتهای جستجو کمک و مرور بهتر را آسان می‌کند. «بهشتی» (۱۹۹۲) استفاده از اطلاعات پیشینهٔ مارک را برای ایجاد نمایش مروری قفسه پیشنهاد نمود تا کتابها را در قفسه شبیه‌سازی کند. «بورگمن» و دیگران (۱۹۹۵) پژوهشهای مرتبط به پروژهٔ فهرست کتابخانهٔ علوم را معرفی می‌نمایند. سیستم فهرست کتابخانهٔ علوم، امکان مرور سلسله مراتبی منابع را بدون استفاده از کلیدواژه، با استفاده از رده‌بندی دهدهی دیویی مبتنی بر رابط کاربری گرافیکی، ممکن می‌ساخت. بهشتی[۵۷] و دیگران (۱۹۹۶)، «پیس»[۵۸] فهرست دستیاب عمومی گسترش یافته را طراحی کردند. این سیستم، یک رابط مرورگر گرافیکی بود که تصاویر کتابها و قفسه‌های کتابخانه‌ها را برای کمک به مرور کاربران از طریق فهرست، شبیه‌سازی می‌کرد. پروژهٔ «بوک‌هاس»[۵۹] (پجترسن[۶۰]) تلاش دیگری برای طراحی یک رابط کاربری اپک می‌باشد. این سیستم مشابه یک رابط کتابخانهٔ فیزیکی، رابطهای مفهومی جایگزینی برای کاربران و تکالیف آنها ارائه می‌کرد، مثلاً خدمات مجموعه و جستجوی کودکان از رابطهای داستانی، یا غیرداستانی بزرگسالان متمایز می‌شد.

بخش دیگری از پژوهشهای انجام شده در حوزهٔ اپک‌ها به ارزیابی آنها مربوط است. «چری» و «کاکس»[۶۱] (۱۹۹۶) در پژوهش خود چهار نوع رابط برای سایتهای کانادایی ارائه‌دهندهٔ فهرستهای کتابخانه‌ای از طریق وب، شناسایی کردند: آنهایی که فروشندگان تجاری طراحی کرده ‌بودند؛ آنهایی که از نرم‌افزار شاهراه مکاشفه و بازیابی اطلاعات شبکه‌ای استفاده می کردند؛ نسخه‌های اصلاح‌شدهٔ رابط وبی Z ۵۰/۳۹ دانشگاه استنفورد و رابطهای خودساخته‌ای که توسط خود مؤسسات یا اشخاص طراحی شده‌بودند. «چری» و «کاکس» بنا به ماهیت پژوهش با اعمال تغییراتی در سیاههٔ وارسی «چان» (۱۹۹۵) که افراد دیگری چون «موسکوسو»[۶۲] (۱۹۹۸)، «اشتون»[۶۳] (۱۹۹۸) از آن استفاده کرده بودند و در زمینهٔ اپک‌های متنی بود، از آن در ارزیابی اپک‌های وب‌بنیاد کانادا استفاده نمودند. از جمله نتایج این پژوهش، برتری نداشتن هیچ کدام از اپک‌های وبی مورد بررسی در همهٔ حوزه‌های مورد ارزیابی بود که این امر، نشان‌دهندهٔ عدم توجه کامل به همهٔ جنبه‌های نمایشی پیشینه‌های کتابشناختی در فهرستهای وب‌بنیاد کانادا بود. «هرروسولانا» و «مویا آنگون»[۶۴] (۲۰۰۱) نیز اپک‌های آمریکای لاتین را که از طریق اینترنت و سه دایرکتوری «لایب‌وب»، «وب‌کتز»، و «آنلاین کتالوگز وید وبد اینترفیسز»[۶۵] دسترس‌پذیر بودند بررسی کردند. آنها با استفاده از سیاههٔ وارسی چری و کاکس(۱۹۹۶) که برای ارزیابی اپک‌های وب‌بنیاد کانادا طراحی شده بود، این اپک‌ها را ارزیابی کردند و در پایان نتیجه‌گرفتند که:

۱) نرم‌افزارهای به کار رفته در کتابخانه‌های آمریکای لاتین، خیلی متنوع بودند که شاهد این مدعا کثرت بسته‌های نرم‌افزاری موجود در پژوهش بود.

۲) نرم‌افزار اسرائیلی «الف»[۶۶] تأثیر زیادی بر منطقه داشت زیرا تنها نرم‌افزاری بود که نه تنها نمرهٔ خوبی کسب کرده بود، بلکه در نمایش «ام‌دی‌اس»[۶۷] تمرکز آشکاری بر روی آن وجود داشت.

۳) کتابخانه‌های آرژانتین، بطور خاص بر پایهٔ نرم‌افزار، «آی.‌اس.‌آی.‌اس» طراحی شده‌بودند و باوجود اهمیت این کشور در منطقهٔ آمریکای لاتین، از نرم‌افزار‌ حوزهٔ ‌عمومی[۶۸] استفاده می‌کردند که فاصلهٔ زیادی با نرم‌افزارهای تجاری داشت.

۴) از آنجا که یکی از مشکلات این پژوهش، دشواری یافتن اپک‌ها از اینترنت بود، اپک‌های آمریکای لاتین باید به دایرکتوریهای بین‌المللی افزوده شوند.

۵) اپک‌های مبتنی بر نرم‌افزار الف وابستگی نزدیک گرافیکی با همدیگر داشتند که این به سبب پیکربندی پیش‌فرض رابط وب‌ آن بود.

«بابو» و «تمیژچلوان»[۶۹] (۲۰۰۳) طرحهای خاص اپک‌ها را در ایالت «تامیل نادو»[۷۰] (هند) بررسی کردند. آنها با استفاده از سیاههٔ وارسی بابو و اُبراین (۲۰۰۰)، اقدام به ارزیابی اپک‌های موجود در این ایالت کردند و به این نتیجه رسیدند که اپک‌وب‌بنیاد نرم‌افزار «‌دلنت اپک‌»[۷۱] سریعتر از بقیه به مرحلهٔ دوم توسعهٔ اپک‌ها وارد شده است و«‌مؤسسهٔ‌فن‌آوری‌هند در مدرس»[۷۲] در این جهت در حال حرکت است. «پنگ»، «رامایاه»، و «فو»[۷۳] (۲۰۰۴) نیز پژوهشی در زمینهٔ اپک‌ها در «دانشگاه فناوری نانیانگ»[۷۴] انجام دادند.

مسعود بهمن آبادی

رسول زوارقی[۱]

منابع

ـ بهدادفر، زهرا (بدون تاریخ). مقایسهٔ دو سیستم پارس‌آذرخش و نوسا بر اساس ده فرمان «ده فرمان سیستم کامپیوتری کتابخانه»، طرح تحقیقاتی، دانشگاه اصفهان.

ـ زره ساز، محمد (۱۳۸۴). «بررسی و تحلیل عناصر و ویژگیهای مطرح در رابطه کاربر نرم افزار سیمرغ و تعیین میزان رضایت دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد از تعامل با این نرم‌افزار»، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ زوارقی، رسول (۱۳۸۴). ارائهٔ الگویی برای ویژگیهای نمایشی و رابط کاربری در اپکهای وب‌بنیاد کتابخانه‌‌ای براساس ملاکهای موجود جهانی و نظرات صاحب‌نظران به منظور بررسی تطبیقی اپکهای وب‌بنیاد موجود کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، دسترس‌پذیر در:

www.geocities.com/rasoolzavaraqi/thesis

ـ شاپوری، سودابه (۱۳۷۹). «بررسی مشکلات جستجوی موضوعی استفاده کنندگان در فهرست رایانه ای کتابخانه مرکزی دانشگاه فردوسی»، کتابداری و اطلاع رسانی، ۱۰(تابستان ۷۹): ۶۸-۴۹.

ـ شجاعی و فتاحی(۱۳۷۹). «استفاده از الگوی شی‌ء گرا در طراحی فهرستهای رایانه‌ای: رویکردی نو به توصیف جهان کتابشناختی». درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی، مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی:۲۰۱-۱۹۱.

ـ عصاره، فریده (۱۳۸۰). طرحی برای دسترسی به فهرست پیوستهٔ همگانی(OPAC) کتابخانه‌های دانشگاهی ایران. طرح تحقیقاتی ملی. شورای پژوهشهای علمی کشور، کمیسیون اطلاع‌رسانی.

ـ عصاره، فریده و فرزانه فرزین، (۱۳۷۹). مشکلات و مسائل فهرستهای پیوستهٔ رایانه‌ای هنگام توسعه و پیاده‌سازی: حاصل تجربیات چند کشور و یک نمونه از ایران. درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی. مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی:۵۷-۷۲.

ـ فتاحی، رحمت الله (۱۳۷۴) «فهرستهای رایانه‌ای نسل چهارم»، پیام کتابخانه، ۵(۱و۲): ۲۸ـ۳۸.

ـ ---------- (۱۳۷۹) «رویکردهای نو به ساختار پیشینه های کتابشناختی و نمایش آثار در فهرستهای گرافیکی با استفاده از فن‌آوری فرامتن»، درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی. مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی:۳۶۸-۳۵۳.

ـ فتاحی، رحمت‌الله و مهری پریرخ (۱۳۷۹). بررسی و ارزیابی کیفیت نمایش اطلاعات در فهرستهای رایانه‌ای داخلی و ارائهٔ رهنمودهایی برای بهبود آن. در فهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹)، به کوشش رحمت‌الله فتاحی، مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی: ۳۵۲-۳۲۳.

ـ فتاحی، رحمت‌الله و ایرج رداد (۱۳۸۲) نظامهای رایانه‌ای یکپارچهٔ کتابخانه: قابلیتها، ویژگیها و معیارهای ارزیابی برای کتابداران و طراحان نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای. تهران: کتابخانه‌ملی؛ انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران.

ـ فرج‌پهلو، عبدالحسین و احمد زرگر (۱۳۷۹). «تقابل فرهنگ سنتی فهرست نویسی با خدمات مبتنی بر نظامهای خودکار کتابخانه‌ای». درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی، مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی: ۵۴-۳۹.

ـ قاسمی، محمد(بدون تاریخ) گزارش امکان‌سنجی و مشخصات سیستم اتوماسیون کتابخانه‌های دانشگاه علوم پزشکی اصفهان. دانشگاه علوم پزشکی اصفهان.

ـ کوشا، کیوان (۱۳۷۹). فهرستهای همگانی و شبکهٔ جهانی وب: بررسی امکانات فهرست پیوستهٔ کتابخانه‌های ملی در محیط وب. درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی. مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی:۱۸۲-۱۶۱.

ـ موسوی، افشین(۱۳۷۹). «بررسی تطبیقی کارایی نرم‌افزارهای کتابخانه از دیدگاه فهرست‌نویسی». درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی. مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی:۲۶۶-۲۴۷.

ـ نعیم‌آبادی، محمد(۱۳۸۱). طرح پیشنهادی ایجاد پایگاه وب کتابداران ایران بر اساس نیازهای آنها. پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی.

ـ هوشیار یزدیان، مهدی(۱۳۷۶). مقایسهٔ قابلیتهای نرم‌افزاری پارس‌آذرخش و نوسا در حوزهٔ فراهم‌آوری و سازماندهی مواد و اشاعهٔ اطلاعات. پایان‌نامهٔ کارشناسی ارشد. دانشگاه فردوسی مشهد.

ـ یوسفی، احمد و سیروس داودزاده سالستانی(۱۳۷۹). «بررسی مشکلات نرم افزارهای کتابخانه‌ای نوسا، پارس‌آذرخش و کاوش در انتقال اطلاعات از سی‌دی‌‌مارک و اینترنت در مجموعه» درفهرستهای رایانه‌ای: کاربرد و توسعه: مجموعه مقالات همایش کاربرد و توسعهٔ فهرستهای رایانه‌ای ۲۷و ۲۸ آبان ۱۳۷۸(۱۳۷۹). به کوشش رحمت‌الله فتاحی، مشهد، تهران: دانشگاه فردوسی مشهد، مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی وزارت جهاد کشاورزی: ۳۰۵-۲۸۳.

- Allen, B. (۱۹۹۱). “Individual Differences, Values and Catalogs” Technicalities, ۱۱(۷): pp. ۶-۱۰.

- Ashton, J. (۱۹۹۸). “Development of the British Library۰۳۹;s OPAC ۹۷: the value of a user-centred approach”. Program, ۳۲(۱): pp. ۱–۲۴.

-Babu, B. R. and O’Brien A. (۲۰۰۰). “Web opac interfaces: an overview”. The Electronic Library, ۱۸(۵): pp. ۳۱۶-۳۳۰.

- Babu, B. R. , and Tamizhchelvan, M. (۲۰۰۳). “An investigation into the feature of OPACs in Tamil Nadu (India)”. Library Review, ۵۲(۶): pp. ۲۵۷-۲۶۷.

Bales, A. (۲۰۰۴). “Usability for OPACs”. Presented in Indiana Library Federation Annual Conference, April ۱۲-۱۴.

- Ballard, T. (۱۹۹۴). “Comparative searching styles of patrons and staff at a university library”. Library Resources & Technical Services, Vol. ۳۸: Pp. ۲۹۳-۳۰۵.

- Baruth, B. (۲۰۰۰).“Is Your Catalog Big Enough To Handle the Web?” American Libraries. ۳۱(۷): pp. ۵۶-۵۹.

- Bates, M. J. (۲۰۰۳). “Improving User Access to Library Catalog and Portal Information. Final Report (Version ۳) ”. Library of Congress Bicentennial Conference on Bibliographic Control for the new Millennium. Available at: www.lcweb.gov/catdir/bibcontrol/ ۲.۳batesreport۶-۰۳.doc.pdf

- Beheshti, J. (۱۹۹۲) “Browsing through Public Access Catalogs” Information Technology and Libraries. ۱۱(۳): pp. ۲۲۰-۲۲۷.

- Beheshti, J. (۲۰۰۳) “The Future of OPAC Interfaces”. ALA-CLA Annual conference June ۱۹-۲۵. Avalable at: http://www.Calstatela edu/library/ALA/ala-claOPAC.htm

- Beheshti, J, Large, V. , & Bialek, M. (۱۹۹۶). Public access catalog extension (PACE): A browsable graphical interface. Information Technology and Libraries, Vol. ۱۵: pp. ۳۲۱-۲۴۰.

- Bodengraven, M. V. and Pollit, C. (۲۰۰۳) “Making Websites and OPACs accessible”. In World Library and Information Congress: ۶۹th IFLA General Conference and Council (۱-۹ August ۲۰۰۳, Berlin).

- Borgman, C. L. (۱۹۸۶). “Why Are Online Catalogs Hard to Use? Lessons Learned from Information Retrieval Studies”. Journal of American Society for Information Science, ۳۷(۶): pp. ۳۸۷-۴۰۰.

- Borgman, C.L. (۱۹۹۶). “Why are online catalogs still hard to use?”. Journal of the American Society for Information Science, ۴۷(۷): pp. ۴۹۳-۵۰۳.

- Borgman, C. L., Hirsh, S. G., Walter, V. A., & Gallagher, A. L. (۱۹۹۵). “Children’s searching behavior in browsing and keyword searching online catalogs: the Science Library Catalog Project”. Journal of the American Society for Information Science, Vol. ۴۶: pp. ۶۶۳-۶۸۴.

- Borgman, C. L. H., Sandra, G., Walter, V. A. and Gallapher, Andrea (۱۹۹۵). “Children۰۳۹;s Searching Behavior on Browsing and Keyword Online Catalogs: The Science Library Catalog Project.” Journal of the American Society for Information Science, ۴۶(۹): PP. ۶۶۳-۶۸۴.

- Boss, R. W. (۲۰۰۲). Library web portals [website]. Public Library Association. Available at: http://www.pla.org/publications /technotes/technotes-portal.html

- Breivold, S. and Sottong, S. (۲۰۰۳). “OPAC Interface Design”. ALA-CLA Annual conference June ۱۹-۲۵. Avalable at: http://www.calstatela.edu/library/ALA/ala-claOPAC.htm

- Carlyle, A. (۱۹۸۹). “Matching LCSH and user vocabulary in the library catalog”. Cataloging & Classification Quarterly, ۱۰(۱-۲): pp. ۳۷-۶۳.

- Chan, J. (۱۹۹۵). Evaluation of formats used to display bibliographic records in OPACs in Canadian academic and public libraries. Master of Information Science research project. Faculty of Information Studies, University of Toronto.

- Cherry, J. and Cox J. (۱۹۹۶). “World Wide Web displays of bibliographic records: an evaluation”. Proceedings of the ۲۴th Annual Conference of the Canadian Association for Information Science: PP. ۵۷–۷۵. Available at: www.Fis.utoronto.ca/research/programs/displays /caispck۱.htm.

- Coleman, J., Katz, E., & Menzel, H. (۱۹۶۷). Medical innovation: A Diffusion Study. New York: Bobbs-Merrill.

- Connaway, L. S., Budd, J. M., & Kochtanek, T. R. (۱۹۹۵). “An investigation of the use of an online catalog: User characteristics and transaction log analysis”. Library Resources & Technical Services, Vol. ۳۹: PP. ۱۴۲-۱۵۲.

- Crawford W. (۱۹۸۷) “Testing Bibliographic Displays for Online Catalogs”. Information Technology and Libraries, ۶(۱): PP. ۲۰-۲۳.

- Denning, R., Smith, P. J. (۱۹۹۴) “Interface Design Concepts in the Development of ELSA, an Intelligent Electronic Library Search Assistant”. Interface Design Concepts . June: PP. ۱۳۳-۱۴۷.

- Dennis, N., Carter C. E. and Bordeianu (۱۹۹۷). “Vision vs reality: Planning for the implementation of a web-based online catalog in an academic library” Library Hi Tech, ۵۹-۶۰(۳-۴): pp. ۱۵۹-۱۷۱.

- Dorner, D. G., Curtis, A. (۲۰۰۳). A comparative review of common user interface software products for libraries. Report commissioned by the National Library of New Zealand Te Puna Matauranga o Aotearoa. Available at: www.natlib.govt.nz/files/cui-report-final.pdf

- Drabenstott, K.M. (۱۹۹۱). “Online catalog user needs and behavior. Think Tank on the Present and Future of the Online Catalog” .Proceedings. RASD Occasional Papers, No. ۹. Chicago: American Library Association.

- Drabenstott, K. M. and Weller, M. S. (۱۹۹۶) “Failure Analysis of Subject Searches in a Test of a New Design for Subject Access to Online Catalogs”. Journal of the American Society for Information Science. ۴۷(۷): pp. ۵۱۹-۵۳۷.

- Drabenstott, K. M., & Weller, M. S. (۱۹۹۶). “Handling spelling errors in online catalog searches”. Library Resources & Technical Services, Vol. ۴۰: pp. ۱۱۳-l ۳۲.

- Fattahi, R. (۱۹۹۷). The relevance of cataloguing principles to the online environment. PHD dissertation, University of New South Wales, Sydney

- Friend, L. (۱۹۹۴). “The challenge of multiple interfaces at Penn State”. Wilson Library Bulletin. Vol. ۶۹: PP. ۳۸-۴۱.

- Guidelines for Online Public Access Catalogue (OPAC) Displays (Draft)(۲۰۰۳). IFLA Task Force on Guidelines for OPAC Displays. September ۳۰, ۲۹۹۳ Draft for Worldwide Review. Available at: www.ifla.org/vii/s۱۳/guide/opacguide۰۳. pdf

- Hancock-Beaulieu, M. (۱۹۹۰). “Evaluating the impact of an online library catalogue on subject searching behavior at the catalogue and at the shelves”. Journal of Documentation, Vol. ۴۶: PP. ۳۱۸-۳۳۸.

- Harmsen, B. (۲۰۰۰). “Adding value to web-OPACs”. The Electronic Library. ۱۸(۲): pp. ۱۰۹-۱۱۳- Herrero-Solana, V.; Moya-Anegon, F. (۲۰۰۱). “Bibliographic displays of web-based OPACs: Multivariate analysis applied to Latin-American catalogues”. Libri. Vol. ۵۱: pp. ۶۷-۷۸.

- Hildreth, C. (۱۹۸۴). “Pursuing the Ideal: Generations of online catalogs”. In online Catalogs, Online Reference Converting Trends. Edited by Brian Averty, Brett Butler, ۳۱-۵۶. Chicago: ALA, ۱۹۸۴.

- Hildreth, C. R. (۱۹۸۹). “Appropriate user interfaces for subject searching in bibliographic retrieval systems”. The Bookmark, ۴۷(۳): pp. ۱۸۶-۹۳.

- Hildreth, C. R. (۱۹۹۵). “The GUI OPAC: Approach with Caution”. The Public-Access Computer System Review, ۶(۵)

- Hildreth, C. R. (۱۹۹۷). “The use and understanding of keyword searching in a university on-line catalog”. Information Technology and Libraries, ۱۶(۲): pp. ۵۲-۶۲.

- Hildreth, C. R. (۲۰۰۱) "Accounting for users۰۳۹; inflated assessments of on-line catalogue search performance and usefulness: an experimental study". Information Research, ۶(۲). Available at: http://InformationR.net/ir/۶-۲/paper۱۰۱.html

- Hirsh, S. G., & Borgman, C. L. (۱۹۹۵). “Comparing children’s use of browsing and keyword searching on the Science Library Catalog”. Proceedings of the Annual Meeting of the American Society for Information Science, Vol.۳۲ (pp ۱۹-۲۶). Medford, NJ: Learned Information.

- Hughes, J. E. (۲۰۰۱). “The New OPAC MANTRA”. American Libraries, ۳۲(۵).

- Husain, S. & O’Brien, A. (۱۹۹۲). “Recent trends in subject access to OPACs: An evaluation”. International Classification, Vol. ۱۹: pp. ۱۴۰-۱۴۵.

- Kennedy, p. (۲۰۰۴) “Dynamic web pages and the library catalogue”. The Electronic Library, ۲۲(۶): pp. ۴۸۰-۴۸۶.

- Kiestra, M. D., Stokmans, M. J.W., & Kamphuis, J. (۱۹۹۴). “End-users searching the online catalog: The influence of domain and system knowledge on search patterns”. The Electronic Library, Vol. ۱۲: PP. ۳۳۵-۳۴۳.

- Large, A. and Beheshti, J. (۱۹۹۷). “OPACs: A research review”. Library and Information Science Research, ۱۹(۲): PP. ۱۱۱-۱۳۳.

- Larson, R. R. (۱۹۹l). “Between Sclla and Charybdis: Subject searching in the online catalog”. Advances in Librarianship, Vol.۱۵: PP. ۱۷۵-۲۳۶.

- Lawrence, G.S, Matthews, J.R, Miller, C.E. (۱۹۸۳). “Costs and features of online catalogs: the state of the art”. Information Technology and Libraries, (۲)۴: pp. ۴۰۹-۴۹.

- Library of Congress Online Public Access Catalog Users Survey: A Report to the Council on Library Resourses (۱۹۸۲). Wasgington, DC: Library of Congress.

- Markey, K. (۱۹۸۴). “The Dewey Decimal Classification as a library user۰۳۹;s tool in an online catalog” .In Challenges to an information society proceedings of the Seventh ASIS annual meeting, Compiled by Barbara Flood, Joanne Witiak and Thomas Hogan, White Plains, New York State: Knowledge Industry Publications, Inc. for American Society for Information Science: pp. ۱۲۱-۱۲۵

- Mathews, J. R. (۱۹۹۷). “Time for new OPAC initiatives: An overview of landmarks in the litrature and introduction to wordfocus”. Library Hi Tech, ۱۵(۱-۲): pp ۱۱۱-۱۲۲.

- Matthews, J.R., Lawrence, G.S. and Ferguson, D.K. (۱۹۸۳). “Using online catalogs: a nationwide survey”. A report of a study sponsored by the Council on Library Resources”, In Matthews, J.R. (Ed.). The Impact of Online Catalogs. New York: Neal-Schuman.

- Mooers, C. N. (۱۹۹۰) “Mooer’s Law; or why some Retrieval systems are used and others are not” .American Documentation, ۱۱(۳): pp.

- Moscoso, P. (۱۹۹۸). “Analisis y evaluacion de catalogos automatizados de acceso publico en entorno web”. Revista Espanola De Documentacion Cientifica, ۲۱(۱): pp. ۵۷–۷۵.

- Norden, D.J. and Lawrence, G.H. (۱۹۸۱). “Public terminal use in an online catalog: some preliminary results”, College & Research Libraries, ۴۲(۲): pp. ۳۰۸-۱۶.

- O’Brien, A. (۱۹۹۴). “Online catalogs: Enhancements and evelopments” In M.E. Williams (Ed.). Annual review of information science and technology, Vol. ۲۹ (pp. ۲۱۹-۲۴۲). Medford, NJ: Learned Information.

Payette, S.D. and Rieger, O.Y. (۱۹۹۷). “Z۳۹.۵۰: the user’s perspective’’. D-Lib Magazine, April, available at: http://mirrored.ukoln.ac.uk./lis-journals/dlib/dlib/dlib/april۹۷/cornell/۰ ۴payette.html

- Peng, L. K. , Ramaiah, C., and Foo, S. (۲۰۰۴). “Heuristic-based user interface evaluation at Nanyang Technological University in Singapore”. Program: Electronic Library and Information Systems, ۳۸(۱): pp. ۴۲-۵۹.

- Pope, N. F. (۱۹۹۸). “Digital libraries: future potentials and challenges”. Digital Libraries, ۶۳ (۳- ۴): pp. ۱۴۷-۱۵۵.

- Pulkowski, S. (۲۰۰۰). “Intelligent wrapping of information sources: getting ready for the electronic market”. Paper read at VALA ۲۰۰۰ Biennial Conference and Exhibition. Books and bytes: technologies for the hybrid library, at Melbourne. Available at: http://www. vala.org.au/vala۲۰۰۰/۲۰۰۰pdf/Pulkowsk.PDF

- Ragetli, J. (۲۰۰۳) “Joint OPAC Design Project”. ALA-CLA Annual conference June ۱۹-۲۵. Avalable at: http://www.calstatela.edu /library/ALA/ala-claOPAC.htm.

- Schmetzke, A. (۲۰۰۲). “Accessibility of Web-based information resources for people with disabilities”. Library Hi Tech, ۲۰(۲): pp. ۱۳۵-۱۳۶.

- Schmitt, B. and Oberlander, S. (۲۰۰۲) “Access Evaluation of Digital Libraries: Characteristics and Performance of Web OPACs”. Available at: www.ipd.uka.de

- Seymour, S. (۱۹۹۱). “Online public access catalog user studies: a review of research methodologies, March ۱۹۸۶-November ۱۹۸۹”. Library and Information Science Research, ۱۳(April-June): pp. ۸۹-۱۰۲.

- Shafer, K. E. (۱۹۹۶). “Use of the OCLC PURL Service”. Annual Review of OCLC Resarch: pp. ۵۰-۵۸.

- Shire, N. L., Olszak, L. P. (۱۹۹۲). “ What Our Screens should look Like: An Introduction to Effective OPAC Screens”. RQ, ۳۴(۳): PP. ۳۵۷-۳۶۸.

- Solomon, P. (۱۹۹۳) . “Children۰۳۹;s information retrieval behavior: a case analysis of an OPAC”. Journal of American Society for Information Science, ۴۴(۵): pp. ۲۴۵-۶۴.

- Sridhar, M. S. (۲۰۰۴) “OPAC vs card catalogue: a comparative study of user behaviour”. The Electronic Library, ۲۲ (۲): PP. ۱۷۵-۱۸۳.

- Su, S. F. (۱۹۹۴). “Dialogue with an OPAC: How visionary was Swanson in ۱۹۶۴?” .Library Quarterly, Vol. ۶۴: pp. ۱۳۰-l ۶۱.

- Thomas, S. (۲۰۰۰), “ Abundance, Attention, and Access: of portals and catalogs”. Available at: www.lib.utk.edu/۹۰/~share/ committees/planning-html/Thomas.pdf

- Thorn, R., Whitlatch, J. B. (۱۹۹۷). “Patron Online Catalog Success”. College and Research Libraries, ۵۵(۱۱): PP. ۴۷۹-۴۹۷.

- Tomes, E.(۲۰۰۳) “The One-Stop-Information Search: What we can learn from Web search engines” . ALA-CLA Annual conference June ۱۹-۲۵. Available at: http://www. calstatela.edu/library/ALA/ala-claOPAC.htm

- Tyler, T. (۱۹۹۹). “URLs, PURLs & TRULs: Link Maintence in the Web-accessible OPAC”. Proceedings of Computers in Libraries’۹۹. Available at: http://www.du.edu/~ttyler/cil۹۹/ proceedings.htm

- Users Look at Online Catalogs: Results of a National Survey of Users and Non-Users of Online Public Access Catalogs (۱۹۸۲). Berkeley, CA: University of California, Division of Library Automation and Library Research and Analysis Group.

- White, M. A. , Deane, L. , & Livingston, B. (۱۹۹۶). “Toronto Public Library’s online public access catalogue project”. Feliciter, ۴۲(۴): PP. ۳۰-۳۱.

- Wiberley, S. E., Daugherty, R. A., Danowski, J. A. (۱۹۹۰) . “User Persistence in Scanning Postings of a Computer-Driven Information System: LCS”. Library and Information Science Research. ۱۲(۴): pp. ۳۴۱-۳۵۳.

- Wildemuth, B. M., & O’Neill, A. L. (۱۹۹۵). “The “known” in known-item searches: Empirical support for user-centered design”. College & Research Libraries, Vol. ۵۶: PP. ۲۶۵-۲۸۱.

- Yee, M. (۱۹۹۹). “Guidelines for OPAC displays”. Presented in ۶۵th IFLA council and general conference, Bangkok, Thailand, August ۲۰-۲۸. Available at: www.ifla.org/iv/ifla۶۵/papers/۰۹۸-۱۳e.htm

- Zipf, G. K. (۱۹۴۹). Human behavior and the principle of Least Effort.New York: Addison-wisely.

۱. عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تبریز[e-mail]

. Guidelines for Online Public Access Catalogue (OPAC) Displays.

۲. Seymour.

۳. Larson.

۴. Husain & O’Brien.

۵. Su.

۱. Online Public Access Catalogs.

۲. OPACs.

۱. Atomistic.

۲. Hildreth

۱. Council on Library Resources.

۲. Library of Congress Online Public Access Catalog Users Survey.

۳. Matthews, Lawrence, Ferguson.

۴. Public Online Catalogs and Research Libraries.

۵. Users Look at Online Catalogs: Results of a National Survey of Users and Non-Users of Online Public Access Catalogs

۱. Lay.

۲. Scylla.

۳. Charybdis.

۴. Allen.

۵. Carlyle.

۶. Wiberley, Daugherty & Danowski.

۷. Drabenstot & Weller.

۱. Bales.

۲. Usability.

۳. Functional.

۴. Usable.

۵. Baruth.

۱. Online catalog design Issues

۲. Online Catalog Screen Display

۱. Zipf.

۲. Mooer.

۳. E۳ OPAC: Enhanced, Expanded, Extended.

۴. Enhanced.

۵. Expanded.

۱. Extended.

۲. Harmsen.

۱. Horizontal.

۲. Vertical.

۳. Babu & Brien.

۱. Boss.

۲. Bodengraven & Pollitt.

۳. Schmetzke.

۴. Axtell , Dixon & Johns.

۵. Endeavor’s WebVoyage.

۶. Epixtech’s iPac.

۷. Connaway.

۸. Hancock-Beaulieu.

۹. Reverse Frequency Ranking.

۱. Stemming.

۲. Articles.

۳. Stop Words.

۴. Hyphenation.

۵. Hirsh & Borgman.

۶. White Deane & Livingston.

۷. Drabenstott & Weller.

۸. Markey.

۱. Beheshti.

۲. PACE.

۳. Book Haus.

۴. Pejtersen.

۵. Cherry & Cox.

۱. Moscoso.

۲. Ashton.

۳. Herrero-Solana & Moya-Anegon.

۴. Online catalogs with webbed Interfaces.

۵. Aleph.

۶. MDS.

۷. Public Domain.

۱. Babu & Tamizhchelvan.

۲. Tamil Nadu.

۳. DELNET OPAC.

۴. IITM.

۵. Peng, Ramaiah & Foo.

۶. Nanyang Technological University.

۷. Next.

۸. Previous.

۸. Return.

۱۰. Undo.

۱. Error Handling.

۲. Forgotten Password.

۳. Tomes.

۱. Ragetli.

۲. Breivold & Sottong.

۳. View.

۱. Connaway, Budd & Kochtanek.

۱. Coleman, Katz & Menzel.

۲. Norden & Lawrense.

۳. Lawrence et al.

۴. Wiberley, Daugherty & Danowski.

۵. Ballard.

۶. Kiestra et al.

۷. Wiberly.

۱. Wildemuth & O’Neil.

۱. Solomon.

۱. Borgman, Hirsh, Walter & Gallagher.

۲. Open Source Softwares.

۳. PHP.

۴. Unix Server.

۵. Sun Solaris.

۶. Dorner & Curtis.

۷. Broadcast.

۸. De-Duplication.

۱. Shafer.

۲. PURL.

۳. LinkBot, Xenu’s Link Sleuth, Incontext WebAnalyzer, Linkcop, LinkScan, NetMechanic, Cyber Spyder, and omspider.

۴. Pulkowski.

۵. Customized.

۶. Payett & Rieger.

۷. Friend.

۸. Pope

---