شوخی با سوغات شاهِ مظفر

دانش تاریخ در جست وجوی علل حوادث و جریاناتی است كه در گذشته یك جامعه به وقوع پیوسته اند, حوادث و وقایعی كه برآمده از زمینه ها و موجد توابعی در سیر زمان هستند

۱دانش تاریخ در جست وجوی علل حوادث و جریاناتی است كه در گذشته یك جامعه به وقوع پیوسته اند، حوادث و وقایعی كه برآمده از زمینه ها و موجد توابعی در سیر زمان هستند.از زمان دستیابی آدمی به دانش تاریخ ، مكتب های مختلف فلسفی در تحلیل رویدادهای تاریخی شكل گرفته است، كه از آن میان برای دوری ازاطاله كلام در این مقاله فقط به مكتب رئالیستی در فلسفه تاریخ پرداخته می شود. رهیافت واقعگرایانه در فلسفه تاریخ(۱)، پایه های تحقیقی خود را بر سه محور اصلی: اندیشه سیاسی، تاریخ دیپلماسی و سیاست اجرایی قرار می دهد و براساس این دانش های سه گانه، یافته هایش را درمراجعه به اسناد ومدارك اصلی و منابع دیگر به محك آزمون تجربه تاریخی می زند. (۲) در این روش، تاریخ و تحلیل روشمند حوادثی كه در گذر زمان رخ داده اند، یكی از دستاوردهای اساسی دانش های جدید است. به نوشته پژوهنده «تاریخ سیاست و مشروطیت در ایران» - دكتر فریدون آدمیت - در این نگاه، «مفهوم تاریخ، بیان وقایع تاریخی است بدانگونه كه وقوع یافته اند، یعنی نه كم و نه بیش؛ شناخت وقایع و حوادث است به طریق تحلیل علل و عوامل آنها یعنی عللی كه خصلت فاعلی دارند و عواملی كه به درجات تأثیر داشته یا تعیین كننده بوده اند؛ و بالاخره تحلیل مجموع واقعیات و علل و عوامل است در تعقل تاریخی. همه اینها به راه یك مقصد است كه گذشته قابل فهم ودرك باشد». (۳)

در نگاه به تاریخ ، سلسله علی سازنده جریانات است و آنچه از پس حوادث و رویدادها نگریسته می شوند، در ظرف زمانی و مكانی خود قابل فهم ودرك است؛ از این منظر كه به سیر حوادث نگریسته شود، تمامی اندیشه ها، كنش ها، واكنش ها و دیگر وقایع رخ داده، دارای بار معنایی خاصی شده و بیانگر تغییر و تحولات عینی و زمانمند می باشند. (۴)

بر این اساس ، انسجام نظام اندیشه های فلسفی درزمینه سازی برای مشاركت آدمیان در تعیین سرنوشت خویش، از اركان مهم به وجود آمدن تاریخ نگاری جدید محسوب می شود؛ (۵)در این نگاه ، انسان عامل مختار و فاعل با اراده ای است كه به مواد رخداده، صورت می دهد وبر كنشگری و آزادی خویش صحه می گذارد، اندیشه ها درشكل ساختارها پدید می آیند و نهادها موجد اندیشه های تازه ای می شوند؛ این همه تأثیر و تأثر، اندیشه و جامعه را به وجود آورده و فرهنگ ها و تمدن های انسانی در سیر تاریخی خود پدیدار می شوند. (۶)

۲ مورخ برای دستیابی به حقیقت جریانات تاریخی و حوادثی كه در گذر زمان اتفاق افتاده است، ناچار از به كارگیری ابزاری است كه در شفاف سازی وقایع و روشنگری علل آنها، اندیشه تاریخی را توأم با عقلانیت گرداند. از این طریق به دنبال پدیداری تحلیل تاریخی، جریانات تاریخی به موضوع اندیشه ورزی و كاوش های روشمند تبدیل می شوند.در واقع ، كار مورخ گردآوردن واقعیات از هر قبیل و تلنبار كردن آنها به صورت خشكه استخوان درموزه آثار باستانی نیست. تاریخ نگارانی بوده اند كه جزییات وقایع را به صورت مواد خام تاریخ ثبت می كردند بدون این كه در پی كشف علل و نتیجه آنها باشند، یا بتوانند از مجموع آنها اندیشه عمیقی عرضه بدارند. این ویژگی گروهی ازمورخان سده نوزدهم بود كه به حد انتقاد عقل تاریخی نرسیدند. (۷)

در حقیقت از نظرگاه واقع گرایانه در فلسفه تاریخ، آنچه به تاریخ روح و معنا می دهد گنجاندن كل وقایع در متن تاریخ نیست، بلكه دست یافتن به گذشته زنده و شناخت جریان وقایع است.

۳ تاریخ مشروطیت نیز اكنون، با گذشت یكصد سال از آن و حوادثی كه در عصر منجر شده به جنبش مشروطیت و وقایعی كه با استقرار آن در ایران پدید آمدند، از نگاه تاریخ نگاری نمی توانست بی نصیب ماند.مورخان مشروطیت برای اینكه یافته های خود را به محك آزمون عقلانی و تجربه منطقی بگذارند، راهی جز تكیه بر منابع تاریخی آن دوران ندارند؛ مجموعه عظیمی از خاطرات - اسناد - روزنامه ها - سفرنامه ها - وقایع نگاری ها و... از ابزار و وسایل اصلی پژوهش های مربوط به عصر مشروطیت در ایران را تشكیل می دهند؛ مورخان مشروطه در جهت روشنگری آن جنبش و لوازم و الزامات و پیش زمینه های فرهنگی - سیاسی - اقتصادی و اجتماعی مشروطه، وفاداری به متون و اسناد و روزنامه ها و طبقه بندی انتقادی آنها را برای اصالت دادن به تاریخ نگاری خویش لازم دارند.جنبش مشروطیت درتمامی لایه های آن، ذهن برخی از محققان ایرانی و خارجی را به خود مشغول داشت و كسانی چون ادوارد براون و ناظم الاسلام كرمانی و... به درج حوادث مرتبط با جنبش مشروطیت و تبیین اهمیت و تعیین جایگاه آن درتاریخ تحولات دوران ساز ایران پرداختند و متونی را به رشته تألیف كشیدند كه بنیان های تحقیقات بعدی را درخود جای داده اند؛ ازسوی دیگر وجود سفرنامه ها - خاطرات رجال سیاسی و فرهنگی - اسناد حكومت ایران و دولت های خارجی، دركنار روزنامه ها و شب نامه هایی كه همزمان با وقوع جریانات مشروطه منتشرمی شدند، منابع قابل توجهی برای آیندگان فراهم ساختند كه می توان با تكیه بر آنها به حقایق اتفاقات رخ داده در یكصد سال پیش آگاهی یافت.

۴ منابع جنبش مشروطیت، ازنظر تاریخ نگاری در سه بخش قابل تقسیم بندی هستند:

الف) منابع اصلی، كه شامل اسناد - خاطرات - مندرجات روزنامه ها است.

ب) منابع فرعی

ج) منابع عمومی، كه دربرگیرنده تحلیل ها و ملاحظاتی است كه یا همزمان با جنبش مشروطیت و یا بعد از استقرار آن، ازسوی مورخان با طیف های مختلف فكری و فرهنگی نوشته شده اند؛ این طیف ازمورخان ایدئولوژیك تا ایرانشناسان - چه داخلی و چه خارجی - را دربرمی گیرد.

درواقع، عمده ترین نقایص تاریخ نگاری ایرانیان در دوره معاصر عبارتند از:

۱) توقف در واقعه یابی و كسری تحلیل تاریخی در آنها.

۲) نبود روش علمی نقد و مطالعه رشته های مختلف تاریخ.

۳) عدم توجه به طبقه بندی منابع تاریخی و ارزشیابی آنها.

۴) وجود حكم های نسنجیده و قیاس های بی جا درحوادث و جریانات تاریخی.

۵) بی اطلاعی از جامعه شناسی تاریخ وفلسفه تاریخ. چرا كه «پایه تاریخ نویسی جدید را همان تاریخ تحلیل و جامعه شناسی تاریخ و تفكر تاریخی تشكیل می دهد.

پیشرفت آن منوط به تعلیم روش صحیح علمی مطالعه تاریخ و چگونگی بهره برداری ازمنابع تاریخی است.

امااین مرحله مقدماتی كار است و نباید تنها به آن اكتفاكرد.

باید اصول نقد و تحقیق تمام رشته های تخصصی تاریخ را جداگانه آموخت و در هر رشته ای به جریان های تاریخی و عوامل اصلی سازنده آنها توجه داشت و تأثیر آن عناصر را درتطورات تاریخ سنجید.(۸)

۵ سینما درعصر مشروطه (كتاب اول) كه به نوشته مسعود كوهستانی نژاد قرار است از مجموعه «پژوهشی درهنر عصر مشروطیت» باشد، «معرفی و شناسایی هنر عصر مشروطه است، كه لاجرم به شناخت ویژگی ها و خصلت های درخشان آن منجر می شود. (۹)

---