حقوق مالکیت فکری در اینترنت

حقوق مالکیت فکری Intellectual Property Rights عمدتاً در ارتباط با موضوعاتی که زاده فکر و اندیشه بشر است می باشد و براساس آن حقوقی برای پدید آورنده اثر شناخته می شود که همواره افراد جامعه مکلف به رعایت آن هستند

حقوق مالکیت فکری(Intellectual Property Rights ) عمدتاً در ارتباط با موضوعاتی که زاده فکر و اندیشه بشر است می باشد و براساس آن حقوقی برای پدید آورنده اثر شناخته می شود که همواره افراد جامعه مکلف به رعایت آن هستند. کشورها برای رعایت این حق از سوی افراد جامعه به وضع قوانینی پرداخته اند که تا قبل از ظهور اینترنت و شبکه های رایانه ای تا حدودی قابل اعمال بود؛ ولی امروزه حقوق مالکیت فکری یکی از حوزه های اصلی اختلافات قانونی در شبکه های رایانه ای و اینترنت است. دراین مقاله ابتدا به تعریفی از مالکیت فکری و تاریخچه اهمیت آن پرداخته شده و سپس جایگاه آن را در ایران و اسناد بین المللی بررسی و بیان نظریه استفاده منصفانه از شبکه های رایانه ای و مالکیت فکری و همچنین تنش میان کشورها توسعه یافته و در حال توسعه در حوزه مالکیت فکری توجه نموده و در ادامه با اشاره به یکسری بایدها و نبایدها در ایجاد وب سایت داشته و در نهایت به راه حل های حمایت از این حق در شبکه ها و همچنین از طریق قراردادهای خصوصی و مقررات گذاری پرداخته شده است.

● تعریف مالکیت فکری:

مالکیت فکری که گاه مالکیت معنوی نیز ترجمه شده است به صاحب حق انحصاری اثر حق کنترل نسخه برداری و سایر کاربردها از آثار خلاقانه را برای دوره زمانی محدود می دهد(استین و سینا، ۱۳۸۳، ص ۱۲۵). می توان تعریف کلی تری نیز ارائه داد. این حق مجموعه ای از قوانین ومقررات که در یک کشور دامنه و شمول یک اثر یا نحوه عملکرد یک فعالیت را تعیین می کند. به تعبیری گسترده تر مقررات و قوانین این حق مشخص می کند چه افرادی دارای این نوع حق اند و در یک دوره زمانی تا چه مدتی از این حق بهره مندند و همچنین حدود و مقررات مربوط به اجرا و انتقال آن(اکبری، ۱۳۸۵، ص ۱۰۰).

امروزه با توسعه و تکامل مفهوم کپی رایت(Copy right) که همان حق نشر و تکثیر است تقریباً معادل حق مالکیت مولف تلقی می شود و در حقوق انگلستان و آمریکا تکیه بر مالکیت فکری بر اساس حق مولف و کپی رایت است(لطیفی، ۱۳۷۸) توجه جدی تری به آن شده است.

● تاریخچه:

حق مالکیت فکری موضوع جدیدی است. در سال ۱۶۹۰ م جان لاک در کتاب «دو رساله» در مورد حکومت مذهبی تلاش کرد که مالکیت یک اثر هنری را به مولف آن نسبت دهد(اکبری، ۱۳۸۵). اما اولین قوانین با پیشرفت صنعت چاپ و حمایت از مولفان در برابر مساله نسخ غیر مجاز وضع گردید. اولین قانون حق مولف در دنیا«قانون آن» (the statute of Anne) در ۱۷۱۰ م توسط پارلمان انگلیس وضع گردید که مولف را به عنوان دارنده حق صدور جواز نسخه برداری به رسمیت شناخت(شفیعی شکیب، ۸۱). سپس در فرانسه به فرمان لویی شانزدهم به سال ۱۹۷۷ و در آمریکا ابتدا با وضع قانون محلی در سال ۱۷۸۳ شروع و سپس در سال ۱۷۸۹ به صورت یکی از اصول قانون اساسی متجلی شد(لطیفی، ۱۳۷۸).

● اهمیت مالکیت فکری:

همان گونه که ساختار نظام قانونی به زندگی فرهنگی و اجتماعی نظم می بخشد مقررات و قوانین حق مولف نیز می تواند حلقه ارتباطی دنیای افکار و اندیشه های انسان باشد. بدون وجود این حق برای آثار مولفان و نویسندگان؛ آنها دیگر اقدام به خلق اثر نخواهند کرد و در بی نظمی بوجود آمده خلاقیت ذهنی انسان به تباهی کشیده می شود(اکبری، ۱۳۸۵). بنابراین در قانون مالکیت فکری فرض بر آن است که اندیشه های خلاق هنگامی برانگیخته و رشد می یابد که صاحبان حق انحصاری اثر بتوانند از نظرمالی از کار خود بهره ببرند و حقی بر کنترل نسخه برداری از اثر خود را داشته باشند(رسانه، ص ۱۲۵).

● مالکیت فکری درایران:

اولین رویکرد قانونی در مورد مالکیت های ادبی و هنری در مواد ۲۴۵ الی ۲۴۸ قانون جزا مصوب ۱۵/۵/۱۳۱۰ صورت گرفت(لطیفی، همان، ص ۲۴). در سال ۱۳۴۸ باتصویب قانون «حمایت حقوق مولفان و منصفان و هنرمندان» مالکیت ادبی و هنری به رسمیت شناخته شده در این قانون به برخی آثار از جمله ترجمه کتاب یا جزوات و نشریات توجه نشده بود. برای رفع این نقیصه در سال ۱۳۵۲ قانونی تحت عنوان«قانون ترجمه و تکثیر نشریات و آثار صوتی» به تصویب رسید(عبادی، ۱۳۶۱، ص ۱۰۱).

همچنین ایران بنا بر اصل ۱۲۵ قانون اساسی اجازه تودیع سند الحاق ایران به کنوانسیون تاسیس سازمان جهانی مالکیت فکری در ۱۴ ژوئیه امضاء شده در استکهلم با یک مقدمه و ۲۱ ماده و تصویب مجلس شورای اسلامی در سال ۱۳۸۰ و تایید شورای نگهبان در همان سال رسماً عضویت کنوانسیون فوق را پذیرفت(شفیعی شکیب، همان، ص ۱۴۷).

● مالکیت فکری در اسناد بین المللی:

اولین موافقت نامه بین المللی برای حمایت از حق مولف در ۹ سپتامبر ۱۸۸۶ در «برن» منعقد و تصویب شد که موسوم به «میثاق برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری» است. این میثاق توسط سازمان جهانی مالکیت فکری(wipo) در ژنو اجرا می شود. بر اساس این میثاق مولف جدا از حقوق اقتصادی دارای «حقوق معنوی» نیز است. یعنی مولف به لحاظ ادعای مالکیت بر اثر خویش و حق او دایر بر اعتراض به هر گونه تحریف و مثله کردن که به شرافت اثر او لطمه زند دارد(شفیعی، همان، ص ۱۳ و ۱۴). اما تلاش بین المللی برای وضع قانون درحوزه مالکیت فکری به اصل ۲۷ اعلامیه جهانی حقوق بشر مصوب ۱۹۴۸ مجمع عمومی سازمان ملل بر می گیرد در این اصل آمده:«هر کس این حق را دارد که آزادانه در فرهنگ جامعه مشارکت جدید از هنرها بهره گیرد و در پیشرفت علمی و مزایای آن سهیم شود هر کس این حق را دارد که از منافع مادی و معنوی اثر هنری ادبی یا علمی که خود خلق کرده است بهره مند باشد»(لایقی، ۸۱، ص ۱۱). اما با پیشرفت های فنی و تجاری، اهمیت رو به افزایش برنامه های رایانه ای آثار با منشا رایانه ای، سیستم انتقال رقومی مثل اینترنت، تاثیر ژرفی بر شیوه های تولید، استفاده و توزیع آثار گذاشت و در این میان روشن کردن قواعد موجود در مورد فناوری رقومی بویژه اینترنت مطرح شد. که با تصویب دو عهدنامه جدید بنام عهدنامه حق مولف WCT و عهدنامه اجراها و صوت – نگاشتها(WPPT) در سال ۱۹۶۰ گردید. میثاق WCT حق تکثیر مولف را با رجوع به ماده ۹ میثاق برن پیش بینی می کند و میثاق WPPT حقوق انحصاری تاکثیر برای اجراکنندگان و تولید کنندگان صوت – نگاشتها را صریحاً پیش بینی می نماید. یکی از مهمترین خدمات این دو عهدنامه این است که حقوق مولف خوانندگان و تولید کنندگان صوت – نگاشت در اجازه دادن انتقال آن لاین آثار آنها، اجراهای ضبط شده و صوت نگاشتها بر حسب مورد را به رسمیت شناخته است. (شفیعی شکیب، همان، ص ۴۰-۳۷). این دو عهدنامه با پرداختن به موارد زیر در مفاد خویش به دستور کار دیجیتال مستقیماً واکنش نشان می دهند:

۱) اعمال حق تکثیر در مورد ذخیره آثار در سیستم های دیجیتالی.

۲) محدودیتهای و استثنائات قابل اعمال در فضای دیجیتالی

۳) اقدامات حماتی تکنولوژیک

۴) اطلاعات مدیریت حقوق.

در زمینه اقدامات حمایتی تکنولوژیک به مساله سرقت اطلاعات پرداخته شده که کشورهای عضو را ملزم می کند که حمایت های قانونی مقتضی و راه های جبرانی موثر را علیه گریز از اقدامات تکنولوژیک (رمزگذاری) صاحبان حقوق در جهت حمایت از حقوق شان پیش بینی کند و همچنین با ملزم کردن کشورها به ممانعت از تغییر و یا حذف عمدی«اطلاعات مدیریت حقوق» - اطلاعاتی که همراه هر اثر حمایت شده و نوع اثر، آفرینندگان آن، اجرا کننده یا مالک و مدت زمان و شرایط استفاده از آن را مشخص می نماید- اطمینان و اصالت فضای آن لاین را تامین کند(شفیعی شکیب، ۱۳۸۱، ص ۱۱۸ و ۲۱۴).

معاهده حق مولف سازمان جهانی حقوق مالکیت فکری مصوب ۱۹۹۶ حق مولف اینترت را در بر می گیرد که با هدف حمایت از حقوق پدیدآورندگان و کاربران و ایجاد تعادل میان نیازها و حقوق مربوط به آنهاست. بنابراین اگر آثار صاحبان حق مولف به درستی حفظ نشوند نمی توانند آثارشان را در اینترنت در دسترس عموم قرار دهند.(نوروزی، ۱۳۸۱، ص ۱۳۳). البته باید اشاره ای به سازمان جایگاه مالکیت معنوی نیز نمود که کنوانسیون تاسیس این سازمان در سال ۱۹۶۷ تشکیل شد و اهداف آن را ترویج حمایت از مالکیت فکری در سراسر جهان با همکاری دول و سازمان های بین المللی اعلام کرد(پلومان، ۱۳۸۰، ص ۵۴۹). این سازمان که بعد از ادغام دو کنوانسیون برن و پاریس در سال ۱۸۹۳ توانست در سال ۱۹۷۴ به عنوان چهارمین سازمان تخصصی سازمان ملل شناخته شود(لطیفی، همان، ص ۲۶).

● نظریه استفاده منصفانه:

در بیان حقوق مالکیت فکری میان قلمداد کردن یک «اثر » به عنوان محصول و همچنین به عنوان یک«کالای عمومی» اختلاف وجود دارد و البته شبکه های رایانه ای این اختلاف را تشدید نموده اند. بنابراین کنترل انحصاری یک اثر به ضرر جامعه تمام می شود چرا که یک «کالای عمومی» باید در دسترس عموم و گستره همگان به صورت آزاد و ارزان باشد. بنابراین برای ایجاد تعادل بین دو مفهوم اثر به عنوان محصول و یا به عنوان کالای عمومی از مفهومی با عنوان «استفاده منصفانه» یاد می شود. این استفاده امکان می دهد کسانی که حق انحصاری استفاده از اثر را ندارد از روی آثار به هدف اظهار نظر،انتقاد و سایر فعالیت ها که باعث پیشرفت دانش می شود نسخه برداری کنند(رسانه، همان، ص ۱۲۵). استفاده منصفانه حق استفاده منطقی از اثر بدون اجازه از پدید آورنده آن است. بر اساس کنوانسیون برن کشورهای عضو می توانند برای اهداف آموزش این استثنا را قبول کنند. بنابراین بر اساس تشخیص مصالح اکثریت مردم در نسخه برداری یا بازتولید مواد برای اهداف معینی مثل مطالعه و پژوهش، نقد و بررسی، گزارش خبرها، صورت جلسه دادگاه ها و فراهم آوری آگهی های قانونی استثناء استفاده منصفانه برای تجاوز به حقوق مولف قابل پذیرش است. و این باید در محیط اینترنت نیز قابل اجرا باشد که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری تصدیق شده است(نرمن، ۱۳۸۰، ص ۱۹).

● شبکه های رایانه ای و مالکیت فکری:

نشر الکترونیکی به عنوان مجرا و قالبی جدید از نشر اطلاعات و یکی از شیوه های انتقال اطلاعات است. اما سوال این است که کاربران اینترنت تا چه حد مجاز به تکثیر منابع الکترونیکی موجود در اینترنت هستند یا کنترل بر این قضیه چگونه خواهد بود؟ «برخی از آثار موجود در اینترنت میلیاردها بار کپی برداری می شود بی آنکه صاحب اثر حتی کوچکترین نصیبی از این تجارت ببرد»(هدایتی، ۱۳۸۲).

گرچه همان قدر عدم کنترل بر روی نشر الکترونیکی وجود دارد در مورد نشر کاغذ هم بوده ولی نشر الکترونیکی چون هیچ گونه قرارداری بین پدید آورنده و یک سایت رایانه ای منعقد نمی شود ممکن است به دفعات و با اهداف مختلف آثار پدیدآورندگان تکثیر کسی مطلع یا معترض نشود. هر کس به رایانه، یک سکنر و یک چاپپر لیزری رنگی دسترسی داشته باشد می تواند نسخه های بدل های کاملی از علائم امنیتی اسناد رسمی و سایر آثار تهیه و آنها را شخصاً یا با پست و یا رایانه ارائه کند. اینترنت از زمان آغاز کارش بزرگترین خطر و تهدید حق مولف بوده است. آثار تحت حمایت حق مولف روی شبکه شامل داستانها، رمانها، آثار گرافیکی، تصاویر نرم افزارها و حتی پست الکترونیک است.

ظهور عصر رقمی چالشهای جدیدی در تفسیر قوانین حق مولف هم برای صاحب اثر و هم برای کاربر ایجاد کرده با آنکه اینترنت به عنوان یک رسانه عالی برای ارائه منابع اطلاعاتی تبدیل شده است با چند بار فشار دادن دکمه موس رایانه این امکان را فراهم می کند که از مدارک و تصاویر موسیقی و نرم افزارنسخه های متعدد تهیه شود که حتی از نسخه اصلی قابل تشخیص نباشد و توزیع و پخش آن نیز به رایانه های سراسر جهان در چند دقیقه آسان است(نوروزی، همان، ص ۱۳۲-۱۳۰). بنابراین فناوری شبکه رایانه ای می تواتند باعث تبادل آزاد اطلاعات و ارتباطات یا تسهیل کنترل حق انحصاری می شود ولی محققان اختلاف نظر دارند که آیا شبکه ها از مالکیت فکری خوب محافظت می کنند؟ بسیاری از آنها خاطر نشان می کنندکه این شبکه ها به کسانی که دارای این حق نیستند امکان نسخه برداری متعدد می دهد این حفاظت اندک موجب زیان در سطوح داخلی و بین المللی می شود.

این میزان تولیدات تحقیقی و توسعه و خلق محصولات جدید می کاهد و کشورهایی را که محصولات مبتنی بر اطلاعات تولید می کند بی میل می نماید اما در مقابل محققان دیگر بر کاربرد و استفاده منصفانه از آثار تاکید نموده اند و معتقدند که دارندگان حق انحصاری می توانند دسترسی بر اثر خود را مشروط بر قرارداد یا دریافت هزینه و مزد نمایند. این محققان می گویند که تحولات جدید در قانون مالکیت معنوی باید حق عموم مردم را برای دسترسی به محصولات وایده ها فراهم و حفظ نمایند(رسانه، همان، ص ۱۲۶). بنابراین هنوز روی این مسئله که آیا مالکیت فکری اولویت دارد یا دسترسی آزاد همگان اتفاق نظر وجود دارد.

● تنش میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه در حوزه مالکیت فکری:

شبکه های جهانی رایانه ای و تجارت جهانی رو به رشد کالاهای معنوی از جمله موارد تنش میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه است. در حالی که هیچ قانونی حق انحصاری ای وجود ندارد که افراد را قادر به حفظ آثار خود در سرتاسر دنیا نماید. بیشتر کشورهای عضو میثاق برن امکان محافظت از مالکیت معنوی را در کشورهایی که تولید کننده اثر شهروندان تبعه آنها نیستند می دهد. بنابراین کشورهایی که دارای نظام مالکیت معنوی قوی اند به کشورهایی که در اعمال آن کوتاهی می کنند فشار می آورند برای مثال ایالات متحده کشورهای سنگاپور، مالزی، اندونزی و کره جنوبی را به اعمال قوانین حق انحصاری دو جانبه ملزم ساخت. کشورهای توسعه یافته از این حق حمایت های خوبی را به عمل می آورند ولی کشورهای در حال توسعه در این زمینه اکراه دارند زیرا دسترسی به اطلاعات را گران تر می سازد. مانع انتقال فناوری می شود و قدرت انحصاری شرکت های فراملی را می افزاید و کشورهایی که معتقد به خلاقیت معنوی جمعی اند نه فردی برای این حق انحصارات، آثار مشمول اندکی دارند.

در این میان کشورهای در حال توسعه با اعمال قوانین بین المللی در راستای حق مالکیت فکری و اطلاعات، دستیابی کمتری به اطلاعات اقتصادی و صنعتی می یابند- در سطح بین المللی کنترل مفرط بر مالکیت معنوی جلوی جریان آزاد اطلاعات ما بین کشورهای توسعه یافته و در حالت توسعه را می گیرد و به رفاه اجتماعی واقتصادی آسیب می رساند(رسانه، همان، ص ۲۹-۱۲۸).

● بایدها و نبایدهایی در ایجاد یک وب سایت:

▪ بنابر قانون حق مولف درمحیط اینترنت وقتی یک وب سایت ایجاد می کنید مجاز هستید که:

به وب سایت های دیگران پیوند داشته باشید. از آثار و هنرهای گرافیکی رایگان در طراحی صفحه وب خودتان استفاده کنید و حتی یک صفحه وب ایجاد کنید.

▪ و در ایجاد وب سایت نباید:

فهرست های منابع دیگران را نسخه برداری کنید و در صحفه وب خود بیاورید. مواد الکترونیکی افراد دیگر را بدون اجازه در مدارک خود بگنجانید. محتوایات وب سایت دیگران را در صفحه وب خود بیاورید. علائم تصاویر و اثار گرافیکی را از وب سایتهای دیگران نسخه برداری و در صفحه خود بیاورید.

به طور کلی وقتی شما اثر خود را روی یک وب سایت می گذارید بهتر است که هر صفحه وب سایت خود را با علامت بین المللی که بدنبال آن نام صاحب حق مولف و سال انتشار می آید علامت گذاری کنید. علاوه بر آن می توانید در وب سایت خود اطلاعاتی درباره اندازه ای که اجازه می دهید دیگران از موارد تحت حمایت حق مولف شما بدون اجازه استفاده کنند بگنجانید(نوروزی، همان، ص ۱۴۱-۱۳۹).

با رشد تجارت اطلاعات و محصولات و خدمات آن لاین، دارندگان کپی رایت درصدد یافتن راه هایی هستند تا به ازای هر کاربرد اطلاعات پول دریافت کنند، از کاربرد بدون مجوز جلوگیری کننده مالکیت خود را بر اطلاعات و محصولات خلاقانه نشان دهند و گسترده سازند(رسانه، همان، ص ۷۸).

یکی از راه حل ها اتخاذ قوانین توسط دولتهاست و در این زمینه حقوق مولف را حفظ و هزینه استفاده را برای استفاده کنندگان قرار دهند(نوروزی، همان، ص ۱۳۰). با اجرای قانونی به نام«مدیریت حقوق دیجیتال» فیلم ها و محصولات دیگر را رمزگذاری کرده؛ از کپی برداری مخفیانه آن جلوگیری می کنند و تنها کسانی که بابت دریافت کلید رمزها مبلغی پرداخته اند به آن دسترسی می یابند(هدایتی، همان، ص ۲۷). راهکار دیگر تهیه تعرفه که استفاده کنندگان در قبال هر استفاده وجهی بپردازند که این مربوط به استفاده کنندگان بالفعل است. راه سوم نیز نوعی مبادله است یعنی استفاده از یک محصول نشر الکترونیکی در قابل ارائه محصول مشابه که مستلزم این است که استفاده کننده هم تولید کننده باشد(نوروزی، همان، ص ۱۳۰).

مقررات گذاری برای حفظ این حق می تواند از طریق قراردادهای خصوصی نیز میسر باشد. دسترسی به فراهم کنندگان خدمات می توان کاربران شبکه را براساس قرارداد وادار به اجرای ترتیباتی که بخشی از شروط خدمات آنهاست بنابراین کسانی که مالکیت فکری را کنترل می کنند به طور روز افزون از قراردادها استفاده می کنند تا شرایط خدمات را مشخص سازند ممکن است این قراردادها، کاربردهای قابل قبول محصولات را مشخص کنند و مشتریان را به چشم پوشی از حقوق خود بر اساس قانون مالکیت فکری مانند استفاده منصفانه وادار سازند(رسانه، همان، ص ۱۴۶).

با این همه کشورها نیز می توانند اقدام به مقررات گذاری نمایند برای مثال طبق قانون حق مولف انگلیس مواد فرستاده شده روی اینترنت یا ذخیره شده در خدمت دهندگان وب معمولاً همانند مواد سایر رسانه ها حمایت حق مولف قرار می گیرند. بنابراین هر کس که بخواهد تحت حمایت حق مولف روی اینترنت قرار گیرد یا چنین موادی را که روی اینترنت قرار گرفته پخش کند باید مطمئن باشد که صاحبان حقوق آن مواد اجازه می دهند(نوروزی، همان، ص ۱۳۳). در سطح بین المللی توافقاتی چون TRIPS کشورهای عضو را ملزم می سازد که از استاندارهای خاصی در زمینه حفظ حق انحصاری اثر، نشان های تجاری، طراحی های صنعتی، حق ثبت اختراع و ... تبعیت کنند(رسانه، همان، ص ۱۲۷).

● نتیجه گیری:

حق مالکیت به عنوان حق کنترل نسخه برداری از روی اثر و سایر کاربردهای آن برای مدت زمانی محدود در نظام های حقوقی کشورهای مختلف و در سطح بین الملل شناخته شده است. با ظهور رسانه های جدید و گسترش شبکه های رایانه ای واینترنت، فرصتهای تازه ای هم در کنترل اطلاعات و بیان و هم فرار از این کنترل از یک طرف فراهم کرده و از طرف دیگر صاحبان اثر را به کنترل انحصاری اثر خود برانگیخته و مردم رانیز به دسترسی آزاد و گسترده بر آن دعوت کرده است. در این میان چالشی برای حل این تضاد و ایجاد تعادل بین اثر به عنوان محصول و درآمد و یا به عنوان کالای عمومی بوجود آمده است که دولتها از طریق وضع قرارداها و همچنین توافقات بین المللی و همچنین از طریق قراردادهای خصوصی و فناوریهای جدید به حمایت از این حق و ایجاد تعادل پرداخته شده است ولی همچنان پیچیدگی و تناقضات ناشی از این سیستم های ارتباطی فراتر از محدوده های قضایی دولتهای ملی وجود دارد.

مرضیه قاسمی

فهرست منابع:

۱- فصلنامه رسانه، «رسانه های نوین جهانی و سیاستگذاری ارتباطات» مالورا استین و نیکیل سینا، ترجمه لیدا کاووسی، سال پانزدهم، شماره۲، شماره پیاپی ۵۸، تابستان۱۳۸۳.

۲- فصلنامه کتاب، «حق مولف در اینترنت» علیرضا اکبری، شماره ۶۵، بهار ۱۳۸۵.

۳- نشریه معرفت، «حقوق مالکیت معنوی» پیاپی ۵۳، اردیبهشت۱۳۸۱.

۴- حمایت از حق مولف؛ قوانین ملی و مقررات بین المللی، تهیه و تدوین مرتضی شفیعی شکیب، تهران: خانه کتاب اردیبهشت ۱۳۸۱.

۵- حقوق ادبی و هنری، شیرین عبادی، تهران: انتشارات روشنگری، چاپ اول ۱۳۶۹.

۶- کپی رایت در کشورهای پیشرفته صنعتی، علیرضا لایعی، تهران خانه کتاب، اردیبهشت۱۳۸۱.

۷- سخنرانی ها و مجموعه مقالات، همایش تخصصی بررسی حقوق نشر کتاب در ایران، «برنامه کار کنونی وایپو در حوزه کپی رایت و حقوق جانبی» یورگن بلوم کوئیست، خانه کتاب۱۳۸۱.

۸- حقوق مالکیت فکری، حق مولف ومالکیت صنعتی، علیرضا نوروزی، تهران: نشر چاپار، پاییز ۱۳۸۱.

۹- حقوق بین المللی ارتباطات و اطلاعات، ادوارد پلومان، ترجمع بهمن آقایی، کتابخانه گنج و دانش، چاپ اول ۱۳۸۰.

۱۰- فصلنامه پیام کتابخانه، «حق مولف در محیط الکترونی» سندی نرمن، ترجمه داریوش علی محمدی، سال یازدهم، شماره دوم، تابستان۱۳۸۰.

۱۱- روزنامه آسیا، مدیریت حقوق دیجیتال یا کپی رایت رایانه ای، ش۳۶۵، اردیبهشت ۱۳۸۲.