آشنایی با خواص گیاهان داروئی

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان های داروئی به کار برده می شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین, رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکاء اصلی در دارو درمانی بوده اند

گیاهان از همان آغاز تمدن بشری در درمان‌های داروئی به‌کار برده می‌شدند و حتی بعضی از مشتقات آنان مانند آسپرین، رزرپین و گلیکوزیدهای قلبی نقاط اتکاء اصلی در دارو درمانی بوده‌اند.

امروزه نیز داروهای گیاهی سهم بزرگی از فرآورده‌های داروئی تجارتی ساخته شده را به‌خود اختصاص داده‌اند که برای مثال می‌توان افدرین از گیاه افدرا، دیژیتوکسین از گل انگشتانه، سالیسین از درخت بید و رزرپین از گل مار را نام برد و حتی کشف داروی ضدسرطان Paclitanel از گیاه سرخدار، بر نقش گیاهان به‌عنوان یک منبع جاودانه برای طب مدرن تأکید مضاعفی می‌باشد.

اگرچه با توسعه صنایع داروئی در اوایل قرن بیستم، داروهای گیاهی تا حد زیادی اعتبار و ارزش خود را نسبت به داروهای جدید صناعی در بین اطباء از دست دادند. اما در دهه اخیر اقبال دوباره‌ای برای مصرف داروها و فرآورده‌های گیاهی - طبیعی به‌وجود آمده است. در این میان از آنجائی که با وجود فلور متوع گیاهی ایران، هنوز گیاهان داروئی به‌صورت کاملاً علمی و مستند اطلاع‌رسانی نسبت به معرفی این نوع گیاهان اقدام کند.

به‌همین منظور در این مبحث نگاهی داریم به‌ویژگی‌ها، محل رویش، کاربرد درمانی و آثار اسفناج، خار علیص و خاکشی که با هم می‌خوانیم:

● اسفناج

Spinacia Oleracea L.(Chenopodiaceae) Spinage, Spinach

▪ ریخت‌شناسی گیاه:

گیاه علفی، فاقد کرک، یکساله، با ریشه‌ای عمیق و ستبر و دارای دو زیرگونه مشابه گونه اصلی می‌باشد. ساقه‌ها به‌طور ۸۰-۳۰ سانتیمتر، با شیارهای طولانی و خطوط برجسته، گل‌ها سبزرنگ، دوپایه، فاقد پراکنه بوده و گل آذین آن به‌صورت سنبله انتهائی می‌باشد.

▪ محل رویش:

در سراسر ایران به‌خصوص به‌صورت وحشی در تبریز و خوی یافت می‌شود.

▪ قسمت مورد استفاده: برگ‌ها.

▪ کاربرد درمانی:

این گیاه در درمان کم‌خونی، تحریک ترشحات معده و صفرا و در افراد مبتلا ویتامین A,B,C,D تجویز می‌شود. به‌علاوه در بیماری‌های مقاوم پوستی، اسکوربوت، تقویت اعصاب، در رفع سرفه‌های خشک، آسم، گرفتگی صدا، یبوست، رماتیسم، نقرس و کمی ترشح شیر نیز مصرف می‌شود.

▪ احتیاط مصرف:

به‌علت دارا بودن ترکیبات اگزالات اسفناج را نباید به بیماران مبتلا به ورم مفاصل، سنگ‌های صفراوی و کلیوی تجویز کرد.

▪ ترکیبات شیمیائی:

پروتئین، چربی، ساکارید، رنگدانه، موادمعدنی، ویتامین.

▪ مصرف غذائی:

مصرف خوراکی دارد.

خار علیص

Silybum Marianum (L). Gearth. (Compositae). Milk Thistle, Marian Thistle)

▪ محل رویش:

در گنبد کاووس، بین گرگان، نوده کلاردشت، دره هراز، دشت مغان، پشت کوه، ملاثانی در اهواز، شوش، حمیدیه، رامهرمز، ایذه و کازرون پراکندگی دارد.

▪ ریخت‌شناسی:

گیاهی دو ساله، بدون کرک، با رنگ سبز مات، خاردار، با ساقه‌های ایستاده، ضخیم، ساده یا کمی منشعب، با شاخه‌های نسبتاً ضخیم، منتهی به یک کپه سبز و دارای شیارهای طولی است. برگ‌ها بزرگ، دارای لکه‌های سفید در اطراف رگبرگ‌ها، چند بخشی شانه‌ای، با بخش‌های تخم‌مرغی، مثلثی - خاردار، گل صورتی، ارغوانی رنگ، مژکدار و خاردار، هر یک منتهی به یک زائده وسیع سرنیزه‌ای، خاردار و منتهی به نوکی در بخش پائین خاردار و شانه‌ای، گسترده، برگشته می‌باشد.

▪ زمان برداشت:

دانه‌ها در اواخر تابستان جمع‌آوری می‌گردد.

▪ قسمت مورد استفاده:

دانه، برگ

▪ کاربرد درمانی:

برگ‌ها حاوی ماده تلخ مقوی است و برای درمان کاهش اشتها و سوء‌هاضمه مصرف می‌شود. دانه‌ها، در درمان ناراحتی‌های کبد، کیسه صفرا، طحال، کولیک ناشی از سنگ‌های صفراوی و یرقان کاربرد دارد.

▪ آثار فارماکولوژیک:

سیلی مارین موجود در گیاه وابسته به دوز باعث مهار افزایش کلسترول ناشی از رژیم غذائی می‌شود و همچنین سبب افزایش گلوتاتیون کبد و به‌دنبال آن کاهش کلسترول کبد می‌شود.

▪ ترکیبات شیمیائی:

پروتئین، لیپید، قند فلاوونوئید (کوئرستین)، سیلی‌بین.

▪ نحوه و میزان مصرف:

۱) دم کرده:

۱ قاشق مرباخوری دانه گیاه در نصف فنجان آب خیسانده شود ۵/۱ - ۱فنجان یکبار در روز میل شود.

۲) پودر گیاه:

یک قاشق مرباخوری پودر دانه همراه آب ۵-۴ بار در روز میل شود.

۳) تنتور:

۲۵-۱۵ قطره ۵-۴ بار در روز میل شود.

▪ مصرف غذائی:

به‌طور سنتی به‌صورت سبزی تازه در اروپا مصرف می‌شود.

خاکشیر ایرانی

Sisymbrium (L) Schur (Cruciferae) Flixweed Tansy Mustard, Fliweed

▪ ریخت‌شناسی گیاه:

گیاه یکساله یا دو ساله، علفی، پوشیده از کرک‌های ساده همراه با کرک‌های منشعب است. ساقه دارای انشعاب کم پوشیده از کرک، برگ‌های پائینی کم و بیش دمبرگ‌دار، دو یا سه بار ته شانه‌ای نوک تیز و بالائی‌ها بدون دمبرگ و یا دارای دمبرگ بسیار کوتاه می‌باشند. گل‌ها بسیار کوتاه، به رنگ زرد و مجتمع در گل آذین خوشه‌ای با دمگل باریک، دانه‌ها به رنگ زرد مایل به قهوه‌ای است.

▪ محل رویش:

در تهران و اطراف کرج، گرمسار، دماوند، پلور، قزوین، زردبند، تبریز، فیروزکوه، سنندج، همدان، بختیاری، دورود، بین اصفهان و یزد، کرمان، خاش، شیراز و جهرم پراکندگی دارد.

▪ زمان برداشت: در مرداد و شهریور ماه جمع‌آوری می‌شوند.

▪ قسمت مورد استفاده:

دانه

▪ کاربرد درمانی:

التیام دهنده زخم و جراحات است. جوشانده گیاه در رفع اسهال‌های ساده، ترشحات زنانگی و به‌عنوان مدر در آب آوردن نسوج مصرف می‌شود. دانه آن به‌عنوان تب‌بر، دفع کرم، رفع التهاب، کلیه، خنکی، ملین، مخلوط در آب سرد استفاده می‌شود. مصرف آن در دوران بارداری مفید می‌باشد.