سروده هایی در رثای شهادت

نگاهی گذرا به شعر دفاع مقدس

برای پرداختن به مقوله جنگ سه مرحله تعریف شده است؛ همزمان با جنگ، بعد از جنگ و دور از جنگ. بر اساس این سه دوره نگاه ادبیات و هنر به جنگ تبلیغی، غیرتبلیغی و تعقلی خواهد بود. در این میان شاخه هایی از ادب و هنر به جهت نوع گرایش و میزان بهره گیری شان از احساس بیشتر از سایر شاخه های ادبی و هنری با جنگ عجین شده اند.

شعر دفاع مقدس از همان روزهای ابتدای جنگ تحمیلی همراه با رزمندگان بوده است، چه بسیار از شعرها و ترانه هایی که در وصف این دفاع مقدس و ارزشمند سروده و تعدادی از آنها هم توسط خوانندگان مختلف اجرا شد. هنوز سروده هایی همچون «ممد نبودی ببینی شهر آزاد گشته» در ذهن هاست. شعر دفاع مقدس نیز همچون سایر گونه های ادبی، در دوره های هم زمان با جنگ و بعد ازآن، بیشتر ازآنکه جنبه تعقلی داشته باشد بر تبلیغ و احساس استوار بود و هرچه که از جنگ دور شدیم، عقل گرایی در آن بیشتر و بیشتر شده است. شاید بهتر آن باشد که موضوع را با طرح این سؤال آغاز کنیم که تعریف شعر دفاع مقدس؟ پاسخ روشن است؛ «شعر دفاع مقدس به مجموعه آثار ادبی شعری و منظوم با موضوع جنگ ایران و عراق گفته می شود. این شاخه از هنر انقلاب اسلامی، با شروع جنگ تحمیلی و شکل گرفتن صحنه های حماسی و عاطفی فراوان پیرامون آن به وجود آمد.» از جمله شاعرانی که می توان آنها را شاعر دفاع مقدس نامید می توان به مرحوم طاهره صفارزاده، زنده یاد محمدحسین شهریار، علی موسوی گرمارودی، حمید سبزواری، مرحوم سلمان هراتی، مرحوم محمدرضا آقاسی، علیرضا قزوه، عبدالجبار کاکایی، مرحوم قیصر امین پور، پرویز بیگی حبیب آبادی، محمدعلی مؤدب و زنده یاد سیدحسن حسینی اشاره کرد.

● ویژگی های شعر دفاع مقدس

شعر دفاع مقدس، شعری است که شمیم طراوت و سرزندگی از آن به مشام می رسد و از یاس و سرخوردگی و آرزوها و امیال زمینی در آن اثری نیست. امید و حرکت از دیگر ویژگی های این بخش از شعر معاصر ماست. در شعر دفاع مقدس برخلاف ادبیات داستانی آن، مفاهیم و موضوعاتی که براساس نگاه ضدجنگ شکل گرفته دیده نمی شود، حتی در دوره ای که عقل گرایی در این شعر به اوج خود می رسد.

در دوره دفاع مقدس زمینه مناسبی فراهم شد تا انسان های پاک و بی آلایش بسیار بیشتر دیده شوند. در این برهه زمانی شعرای بسیاری که تعدادشان از شمار بیرون است؛ پدید آمدند و درباره این بزرگمردان و حماسه آفرینی های آنها سروده هایی را عرضه کردند. تکیه بر فرهنگ عاشورا در شعر این دوره، به لحاظ عشق و علاقه فراوان رزمندگان به امام حسین(ع) بسیار بیشتر به چشم می آید.

اگرچه توجه شاعران این دوره به موضوع شهادت بسیار زیاد بوده است، اما اینکه از چه تصاویر و مفاهیمی برای بیان مقاصد هنری خود بهره جسته اند موضوعی مجزا برای بررسی است. در این بررسی می توان گفت به دلیل شتاب زده بودن رویدادها، فرصت اندیشیدن و مخیل ساختن تصاویر عینی و واقعی، خیال شاعر کمتر دیده می شود.

در جریان جنگ تحمیلی هشت سال دفاع مقدس، هسته مرکزی کار شاعران شهادت بود. شهادت در شعر شاعران این دوره، پرواز دادن مرغ روح از قفس تنگ و تاریک تن است. مرحوم سلمان هراتی در شعری این گونه می سراید:

«اسیر خاکم و پرواز سرنوشتم بود

فرو پریدن در خاک بودنم ننگ است»

یا حمید سبزواری می گوید:

«پرندگان مهاجر سبک عنان رفتند

به بال عشق از این تیره خاکدان رفتند»

یا سپیده کاشانی می گوید:

«ای خوش آن مرگی که عمر جاودان دارد زپی

ای خوش آن آغاز و آن شور آفرین فرجام تو»

اما سادگی و دوری از آرایش های لفظی و معنوی پیچیده را هم می توان از ویژگی های دیگر شعر دفاع مقدس عنوان کرد. شاعران این حوزه نشان دادند که بدون این پیچیدگی ها هم می شود اشعاری جذاب و محکم سرود. شاید وجود صحنه ها و وقایع ناب و نیز لحظات عرفانی که تصاویری جذاب و انسانی در دفاع مقدس را بتوان دلیل بی نیازی شعر دفاع مقدس از لفاظی های پیچیده دانست. از طرفی دیگر وجود همین تصاویر زیبا و انسانی باعث می شود تا تکراری بودن بعضی از مفاهیم و مضامین و سبک های شعری، حالت یکنواختی برای شعر این دوره ایجاد نکند.

یکی دیگر از مشخصات شعر دفاع مقدس را باید در توجه فراوان شعرای آن به اعتقادات و باورهای دینی و مذهبی و ملی در سروده هایشان دانست. از طرفی زمانی که شاعر آن را با تلمیحات تاریخی و اشارات قرآنی همراه می کرد بر جذابیت و نیز فخامت شعر هرچه بیشتر افزوده می شد.

● شعر دفاع مقدس؛ اوج شعر آئینی انقلاب

بسیاری از شعرا و کارشناسان ادبی و نیز اساتید این رشته، شعر دفاع مقدس را در رسته شعر آئینی قرار می دهند. به گفته مصطفی محدثی خراسانی «شعر فارسی، به این لحاظ که در دامن آموزه های اسلام و قرآن متولد شده، رشد و نمو کرده و به کمال رسیده است، شعر آیینی است.» او شعر آئینی را این گونه تعریف می کند: «شعر آئینی به اشعاری گفته می شود که در مدح و منقبت و سوگ پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) سروده می شود که یکی از شاخه های پربار و ارزشمند شعر فارسی است.»

محدثی پیوند میان شعر آئینی و شعر انقلاب و دفاع مقدس را این گونه بیان می کند: «در دوره معاصر و باتوجه به نگاهی که امام خمینی(ره) و انقلاب به ما داد و باتوجه به این که شکل گیری انقلاب و سیر پیروزی آن با تأسی و اقتدا به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع)، خصوصاً امام حسین(ع) و فرهنگ شهادت عاشورایی بود، این پیوند در بستر شعر انقلاب یک خانه تکانی و ترمیم ایجاد کرد و افق های تازه ای را فراروی شعر آئینی ما گشود. به این معنا که اگر در گذشته بیشتر اشعار، توصیف اهل بیت(ع) و زندگی آن بزرگواران بود، در جریان شعر انقلاب، شاعران ما به تبیین زندگی و به چرایی فلسفی حرکت ها و موضع گیری های اهل بیت(ع) پرداختند. این شعر آئینی برآمده از ارزش های انقلاب، یک فصل شکو همند و متفاوت است.» این شاعر ادامه می دهد: «اوج شعر آئینی انقلاب، شعر دفاع مقدس است، به طوری که حتی شعر انقلاب را نیز تحت الشعاع قرار داد. امروز اگر بخواهیم شعر انقلاب را تعریف کنیم، بیشترین دست مایه مان باید شعر دفاع مقدس باشد. باید گفت که تمام ارزش های انقلاب را درشعر دفاع مقدس می بینیم و نیز به لحاظ تکنیکی و ارجمندی هنری، اوج شعر انقلاب همان شعرهای دفاع مقدس هستند.»

محدثی خراسانی درباره نگاهش به اشعار زمان جنگ می گوید:«امروز یک مقداری از جنگ فاصله گرفتیم و طبیعتاً نمی توان انتظار داشت که همان شعرهای روزهای جنگ با وجود گذشت بیش از دو دهه از آن با همان ذهن و زبان سروده شود. اما اگر با توجه به شرایط کنونی، یک باز تعریفی از شعر دفاع مقدس داشته باشیم، خواهیم دید که امروز به نحو چشم گیری آن ارزش ها درشعر ما زنده است.»

این شاعر دفاع مقدس ادامه می دهد:«وقتی بسیاری از شعرهایی که نسل امروز می سراید را تحلیل و واکاوی می کنید، متوجه می شوید که با وجود این که جنگ را درک نکرده اند، اما فرهنگ عمیق شهادت و ایثار دفاع مقدس به این نسل منتقل شده است.»

● رهبر معظم انقلاب و شعر دفاع مقدس

شعر و به ویژه شعر آئینی همواره مورد توجه و نظر رهبری معظم انقلاب بوده است. در این میان شعر دفاع مقدس برای ایشان از امتیاز خاصی برخوردار بوده و هست. همان گونه که آثار دفاع مقدس در سایر رشته های ادبی و هنری مورد توجه ایشان است. شاید نزدیکترین دلیل بر این گفته اتفاقی باشد که در دیدار اخیر رهبر انقلاب با شعرای آئینی افتاد. زمانی که شعرا از ایشان خواستند تا مطروحه ای را طرح کنند که شاعران بر اساس آن بیت شعر بگویند ایشان از میان همه موضوعات مطرح در شعر آئینی، شعری را انتخاب کردند که درباره جانباز شهید بود:

«رندانه آخر ربودی جامی زخمخانه دل

خونین چو برگ شقایق، رنگین چو افسانه دل»

ایشان همچنین دراین باره فرمودند:«یکی از همین چیزهائی که مربوط به جنگ است و ازچیزهایی است که ذهن من را مشغول می کند، جانبازهایی هستند که بعد از مدتی به شهادت می رسند؛ این خودش یک موضوع ویژه است؛ این غیر از شهیدی که درجبهه شهید شده و درباره اش هم شعر گفته شده؛ این انسانی است که یک تجربه ای را گذرانده و رنجی را تحمل کرده، آخرش هم شهید شده. بگردید موضوعات این جوری را پیدا کنید.»

زهرا بهداد