اگر فرزندتان در خانه تنهاست

توصیه ها و هشدارهای دکتر پرویز رزاقی به والدین جوان

دوباره فصل تعطیلی مدارس از راه می‌رسد و دردسرهای خانواده‌های شاغل با فرزندان کوچک خود آغاز خواهدشد. برخی والدین برای نگهداری فرزندشان از پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها کمک می‌گیرند، عده‌ای هم فرزندان خود را در کلاس‌های آموزشی و تفریحی تابستانی ثبت‌نام می‌کنند و ساعت‌هایی که خود در منزل نیستند...

مشغولیتی برای فرزند می‌آفرینند تا به خاطر تنهایی دچار مشکل جدی نشود اما پدرومادرهایی نیز هستند که به دلایل مختلف امکان استفاده از هیچ‌یک از این ۲ راهکار را ندارند و به ناچار باید فرزند یا فرزندان خود را در مدتی که سرکار هستند، در منزل تنها بگذارند. در «فرزندپروری» این هفته با دکتر پرویز رزاقی، روان‌شناس و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی در مورد تنهایی کودکان در خانه، مشکلات و راهکارهای آن گفت‌وگو کرده‌ایم.

▪ نظر شما در مورد تنها ماندن فرزندان والدین شاغل در منزل چیست؟

امروزه خیلی از والدین مجبورند فرزندان خود را با موقعیت‌هایی روبرو کنند که شاید در شرایط عادی این کار اصلا به صلاح کودک به نظر نرسد. تنهاگذاشتن فرزندان به‌خصوص در سنین پایین در منزل یکی از این موقعیت‌هاست. دوری فرزندان از والدین در دوره دوم کودکی، یعنی سال‌های دوره ابتدایی هم چندان پسندیده نیست و هیچ‌گاه به والدین توصیه نمی‌کنیم فرزند خود را در خانه تنها بگذارند و به محل کار خود بروند اما با توجه به آغاز ایام تابستان و تعطیلی مدارس، برخی خانواده‌ها که در آن پدر و مادر هر دو شاغل هستند، به اجبار در چنین شرایطی قرار می‌گیرند. کودکان این خانواده‌ها با اینکه از فراغت از تحصیل و آزادی عملی که به دست آورده‌اند خشنود هستند، علاقه دارند در این روزها در کنار خانواده خود باشند و با محبت آنها از نظر عاطفی تامین شوند اما این زندگی واقعی است و باید حقایق را درک کرد.

▪ برای والدینی که نمی‌توانند در مدتی که سرکار هستند، در کنار فرزند خود باشند، چه توصیه‌ای دارید؟

با توجه به طولانی بودن زمان نبودن والدین در منزل، بهترین راه این است که فرزند در این ساعت‌ها در کلاس‌های آموزشی و تفریحی و اردوهای تابستانی ثبت‌نام شود تا این خلاء عاطفی او را دچار مشکل نکند. البته این کلاس‌های آموزشی باید براساس نیازهای روانی، احساسی و هیجانی کودک انتخاب شوند نه آنچه پدر و مادر صلاح می‌دانند. لازم است والدین ابتدا نیازهای روانی و هیجانی فرزند خود را شناسایی کنند و کلاس‌های آموزشی را بر این اساس برای او در نظر بگیرند یا اگر معتقدند کلاس خاصی برای فرزند آنها مفید است، حتما او را برای شرکت در این کلاس‌ها متقاعد کنند تا مشکل جدی‌تری برای او به وجود نیاید.

▪ اگر والدین شاغل به دلیل مشکلات مالی یا مسایل فرهنگی نتوانستند فرزند خود را در کلاس‌های تابستانی ثبت‌نام کنند، چه؟

در این صورت باید فرزند خود را در خانه تنها بگذارند و به محل کار بروند. در شرایط عادی این کار اصلا پیشنهاد نمی‌شود ولی اگر مجبور به انجام این کار هستند، باید حتما قبل از رویارویی کودک با این موقعیت آموزش‌هایی به او بدهند تا وقتی در خانه تنهاست، حس امنیت داشته باشد و احساس ضعف و ناکارآمدی نکند.

▪ این آموزش‌ها باید چه اصولی داشته باشد؟

نکته اول، حضور پررنگ‌تر مادر در آموزش‌هاست. در این سن و سال کودکان وابستگی بیشتری به مادر خود دارند و مادران بهتر از سایر اعضای خانواده می‌توانند کودکان را در این مورد راهنمایی کنند. والدین حین آموزش به کودک خود، باید کمتر از پیام‌های منفی استفاده کنند و به جای گوشزد کردن «نباید»ها، «بهتر است این کار را بکنی» را جایگزین کنند. آنها برای آموزش باید امکانات لازم را نیز در اختیار کودک قرار دهند، یعنی اگر به کودک می‌گویند استفاده از اجاق و دم کردن چای برای صبحانه خطرناک است، حتما باید فلاسک چای را قبل از ترک خانه آماده کنند و در دسترس کودک قرار دهند تا مجبور به استفاده از اجاق گاز نباشد. دیگر اینکه یادگیری جزییات نحوه استفاده از وسایل منزل باید حتما در حضور والدین انجام شود. مثلا والدین برای آموزش استفاده از یخچال و بستن در آن، باید نحوه اطمینان از بسته شدن در را هم به کودک بیاموزند و لزوم این کار را به او یادآوری کنند. البته فراوانی و تکرار یک آموزش نباید به حدی باشد که اضطراب و دلهره در کودک به وجود آورد و باعث شود اعتماد‌به‌نفس خود را از دست بدهد یا برای انجام کارها با والدین خود لجبازی کند. همچنین پدر و مادر باید اجازه دهند کودک کارهایی را که قرار است در تنهایی انجام دهد، در حضور آنها نیز خودش انجام دهد و تمرین کند. مثلا اجاق را روشن کند یا با فلاسک برای خود چای بریزد تا اعتماد‌به‌نفس لازم را به دست آورد.

▪ در خصوص ارتباط با بیرون از منزل چطور؟

اگر قرار است کودک فقط به برخی تماس‌های تلفنی جواب دهد، حتما باید شماره‌های آشنا و ضروری را به او یاد داد. همچنین باید به کودک آموخت به افراد پشت در یا پشت خط تلفن در مورد حضور نداشتن والدین در منزل چیزی نگوید و اطلاعات را به افراد ناشناس ندهد. باید به او آموزش داد هرگز در را روی کسی باز نکند و این را باید با لحنی به او گفت که به آن به‌عنوان یک مهارت نگاه کند نه یک تهدید. کودک باید بداند والدین او هر دو کلید دارند و خود می‌توانند وارد منزل شوند و لزومی ‌ندارد به آیفون جواب دهد.

▪ اگر فرزندان بیشتر از یکی باشد، شرایط آموزش تفاوت خواهدداشت؟

بله، البته اصول کلی به همان شکل است ولی با وجود بیش از یک کودک در خانه، تعامل نیز باید آموزش داده شود. اگر قرار است ۲ فرزند در خانه تنها بمانند، باید به فرزندی که بزرگ‌تر است، مسوولیت‌پذیری را آموزش داد. او باید بداند وظیفه مواظبت از خواهر یا برادر کوچک‌تر به عهده او است ولی نباید فرزند کوچک‌تر را مهار یا با او با تحکم برخورد کند. نحوه ارتباط درست با یکدیگر، چگونگی صحبت، تعامل، بازی و... باید به هر دوی آنها آموزش داده شود تا زمانی که با هم در خانه تنها هستند، یکی احساس حقارت و دیگری احساس برتری نکند و این موضوع باعث بروز دعوا و درگیری میان آنها نشود. در صورت همکاری فرزند بزرگ‌تر و قبول مسوولیت، تشویق و قدردانی از او ضروری است.

▪ برخی والدین برای امنیت کودک و آسودگی خیال خود هنگام ترک منزل، درها را قفل می‌کنند. آیا این کار درست است؟

اگرچه والدین با این کار قصد تامین امنیت فرزند خود را دارند ولی پیش از انجام آن باید حتما آموزش‌ها و آگاهی‌های لازم را به کودک بدهند و حتما این نکته را یادآوری کنند که علت قفل کردن درها، ایجاد امنیت است و نه بی‌اعتمادی به او. می‌توان با جمله‌های مثبت این باور را در ذهن کودک تقویت کرد تا در ساعت‌هایی که پشت درهای بسته منزل است، احساس زندانی‌بودن نکند. ضمن اینکه والدین حتما باید یک کلید یدک را همراه با آموزش چگونگی استفاده از آن در اختیار فرزند خود قرار دهند تا در شرایط اضطراری مثل آتش‌سوزی یا زمین لرزه بتواند از خانه خارج شود. کودکی که احساس زندانی بودن در خانه داشته باشد، حتما در پی آن حس ترس هم خواهدداشت.

▪ آیا رسانه‌ها هم در این موضوع نقش دارند؟

بله، به‌طور حتم یکی از عوامل بسیار مهم در نحوه سپری کردن تعطیلات کودکان، برنامه‌هایی است که رسانه ملی برای آنها در نظر می‌گیرد. خوشبختانه در سال‌های اخیر حضور تعداد زیادی از «عمو»ها و «خاله»‌ها در شبکه‌های مختلف تلویزیونی و تولید برنامه‌های ویژه کودکان باعث شده کودکان از این نظر کمبود چندانی نداشته باشند. پخش این برنامه‌ها در ساعت‌های مشخص و با زمانبندی مناسب و علمی می‌تواند اوقات تنهایی کودکان را به خوبی پر کند. حتی پدر و مادر می‌توانند زمان شروع برنامه را از محل کار خود با تلفن به فرزند خود اطلاع دهند. این کار علاوه بر اینکه باعث می‌شود کودک برنامه موردعلاقه خود را ببیند، می‌تواند این حس را نیز در کودک تقویت کند که «پدر و مادر به فکر من هستند.»

پیمان صفردوست