کلیم سرآمد سده یازدهم

به بهانه برگزاری ششمین کنگره بزرگداشت کلیم کاشانی

میرزا ابوطالب کلیم کاشانی، پایه گذار و سرآمد شاعران سبک اصفهانی و از نام آوران سده ۱۱ هجری در سال ۹۹۴-۹۹۰ هجری قمری به دنیا آمد.

درباره دوران کودکی و نوجوانی ایشان چیزی در دست نیست اما می گویند کلیم اندامی لاغر داشت و در عین توانگری زندگی درویشی اختیار کرده بود و به شیوه بسیاری از ساکنان اهل طریق، همسر اختیار نکرده بود.

وی در زندگانی ۷۰ ساله خود دوبار به هندوستان سفر نمود یک بار بین سال های ۱۰۱۳ تا ۱۰۱۴ هجری قمری که در سال ۱۰۲۸ هجری قمری به وطن بازگشت و یک بار دو سال بعد که عازم این دیار شد و تا پایان عمر خود رحل اقامت گزید.

وی به کمک یکی ازدوستانش، «میرجمله شهرستانی» متخلص به روح الامین به مقام ملک الشعرایی «شاه جهان» بزرگترین پادشاه سلسله گورکانیان هند رسید و تا پایان عمر در این مقام ماند.

وی طلا و پولی را که هر ساله دربار هندوستان به او می بخشید، بین نیازمندان تقسیم می کرد. کلیم کاشانی از برجسته ترین و معروف ترین شعرای سبک اصفهانی (هندی) به شمار می رود ولی در سرودن شعر در قالب غزل، شیوه ای معتدل داشت و همین شیوه باعث برجستگی اشعار وی در میان شعرهای دیگر و غزل سرایان سبک هندی است.

وی همان طور که از شاعران پیش از خود تأثیر پذیرفته، بر شاعران بعد از خود نیز تاثیرگذارده است.

ابوتراب طرقتی کاشانی (متوفی به سال ۱۰۲۵ هجری قمری) معاصر کلیم و از یاران نزدیک و دوستان صمیمی وی، از کسانی است که کلیم از او تأثیر پذیرفته، همچنین سنجر کاشانی، محتشم کاشانی، حافظ شیرازی، عراقی، خاقانی، ضیاءالعرفای رازی کاشانی، قاضی اسدکوپایی کاشانی، میرزا علینقی کهره ای و... از جمله شاعران و ادیبان و عرفایی بوده اند که کلیم را تحت تأثیر اشعار خود قرار داده اند.

وی بر شعرایی همچون بیدل، واعظ قزوینی، صائب، سلیم تهرانی، قصاب کاشانی، نجیب کاشانی و... تأثیر گذارده و آنها در اشعار خود سبک کلیم را مورد توجه قرار داده و شعرهای خود را به آن سبک آراسته کرده اند.

از کلیم کاشانی آثار مختلفی در پایه های گوناگون شعری همچون مثنوی، قصیده، غزل، ترکیب بند، قطعه و ترجیع بند بر جای مانده که در دو نمونه می توان تقسیم بندی کرد، کلیات یا دیوان اشعار که کمتر از ۱۰ هزار بیت شامل غزل ها، قصیده ها، قطعه ها، مثنوی ها، ترکیب بندها، ترجیع بندها و رباعیات است و مثنوی شاهنامه یا پادشاه نامه که ظفرشاه جهانی نیز نامیده می شود.

اگر سری به ابنیه های تاریخی هند خصوصاً در شهر اکبرآباد بزنیم می توانیم آثار و اشعار کلیم را نقش بر کتیبه های آنجا مشاهده کنیم از جمله کتیبه تاریخ بنای مسجد شاه جهان در احمیرا، قصیده ای در تاریخ بنای دولتخانه پادشاهی در قلعه سرخ اکبر در شهر اکبرآباد، دیگری مربوط به اتمام بنای دیوان خاص شاه جهان در سال ۱۰۴۶ قمری در قلعه سرخ اکبر در شهر اکبرآباد و کتیبه ای در عمارت خوابگاه شاه جهان در قلعه سرخ اکبر در شهر اکبرآباد دهلی به سال ۱۰۵۸ هجری قمری.

وی سرانجام در سال ۱۰۶۱ هجری قمری در کشمیر هندوستان سر در گریبان خاک فرو برد و در همان جا به خاک سپرده شد، در جایی که هم اکنون نشانه ای بر بالای سرش نهاده نشده و اگر از اطرافیان مکان دفنش را بپرسیم، نامی از ایشان نمی دانند، به مانند زندگی ۷۰ ساله خود در عین توانگری، ساده زیست، ساده مرد و در ساده ترین مکان به خاک سپرده شد.

علیرضا قزوه، شاعر معروف کشور که سال گذشته به سرینگر کشمیر سفر نموده و از آرامگاه شاعران ایرانی دیدار کرده بود در یادداشت های سفر خود می نویسد: «متأسفانه مردم کشمیر این شاعران بزرگ زبان فارسی را فراموش کرده اند و در این فراموشی البته اساتید زبان فارسی و دپارتمان آن و بسیاری دیگر از جمله خود ما نیز مقصریم... هدف من از سفر، دیدن قبر شاعران ایرانی در کشمیر بود، شاعرانی چون طالب آملی، کلیم کاشانی، سلیم تهرانی قدسی مشهدی و طغرای مشهدی که از شاعران بنام سبک هندی هستند و جز طالب که در دوره جهانگیر مقام ملک الشعرایی داشت، بقیه بیشتر در دوره شاه جهان (پسر جهانگیر) می زیسته اند و در این میان کلیم کاشانی، ملک الشعرای عصر خود در دربار شاه جهان بوده و شاعرانی چون قدسی مشهدی و سلیم تهرانی نیز از اعتبار و جایگاه ویژه ای برخوردار بودند. اما شهرت کلیم تا حدی است که اگر بخواهیم برای سبک هندی تنها سه نماینده جدی معرفی کنیم ناچار از معرفی نام این شاعر در کنار نام صائب و بیدل هستیم... نکته قابل تأمل آن است که قبر این شاعران در وضعیت بسیار اسفباری قرار داشت و حتی باید اعتراف کنم که نه تنها برای مردم و عوام شهر کشمیر که حتی بر بسیاری از خواص نیز جای قبر و قدر و منزلت آنها پوشیده است از همه مهم تر آنکه بسیاری از استادان فارسی دانشگاه کشمیر نیز جای درست قبر کلیم کاشانی را نمی دانستند. به نظر می رسد که نسل جدید، استادان زبان فارسی و مردم کشمیر، زبان فارسی را همراه با شاعران و اسطوره هایش گم کرده اند... جالب تر اینکه حتی وقتی نشانی از غنی کشمیر، شاعر بزرگ زبان فارسی خودشان که معاصر این شاعران و از دوستان کلیم، صائب و بیدل بود را نیز می گرفتیم، وضع بهتری نداشتند، حتی در خود دهلی وضع شاعری بزرگ مثل بیدل ازغنی و کلیم خیلی بهتر نیست! شنیدم که مزار غنی کشمیری جایی است جدا و مزار ملافتح الله شیرازی نیز که در دامنه کوه سلیمان قرار دارد که خیلی ها نمی دانند کجاست. ملافتح الله شیرازی همان کسی است که اکبر شاه گورکانی درباره اش گفته بود اگر از من تمام خزائن هند را در مقابل داشتن ملافتح الله بخواهند، من ملافتح الله را انتخاب می کنم و می دانم که در این معامله سود برده ام.»

گرم آسوده دوران می گذارد

کی آن زلف پریشان می گذارد

به خون ما چنان تشنه ست تیرت

که پا در آب پیکان می گذارد

گذارد زادراهی رهزن عشق

اگر سر برد، سامان می گذارد

هزار آسیب دیگر در کمین است

که، کشتی را به طوفان می گذارد

سفید از گریه چشمم گشت، تا کی

دل این کاغذ به باران می گذارد

جنون یک باره عریانم نسازد

به پا خار مغیلان می گذارد

زشوق گوشه ی چشم تو، سرمه

بهشتی چون صفا هان می گذارد

«کلیم» آسایش و عیش وطن را

برای اهل کاشان می گذارد

(کلیم کاشانی)

امسال نیز به مانند پنج سال گذشته، ششمین کنگره بزرگداشت کلیم کاشانی در قالب همایش سراسری همسفر با پائیز که بین همایش های کشوری از جایگاه مطلوبی برخوردار است با حضور بیش از ۶۰ شاعر و نویسنده برگزیده از سراسر کشور به مدت دو روز در خانه تاریخی هنرمندان کاشان برگزار شد. از بین یک هزار و ۱۲۵ اثر رسیده به دبیرخانه کنگره تعداد ۶۰ اثر انتخاب که ۱۰ اثر در قالب مقاله با موضوع کلیم کاشانی و ۵۰ اثر در قالب شعر با موضوع آزاد در کنگره ارائه شد.

در همایش امسال ادیبان، شاعران و فرهیختگانی از استان های گیلان، گلستان، چهارمحال و بختیاری، تهران، اصفهان، سیستان و بلوچستان و شهرستان کاشان حضور داشتند و مراسم تا پاسی از شب ادامه داشت، معاون استاندار و فرماندار کاشان، مسئولین اداره ارشاد، رؤسای انجمن های شعر و ادب شهرستان و گروهی از پیشکسوتان و موی سپیدان عرصه شعر و ادب به همراه جمع زیادی از علاقه مندان به شعر و ادب فارسی از حاضران مراسم نکوداشت کلیم بودند.

در مراسم امسال از کتاب «همسفر با پائیز» مشتمل بر آثار برگزیده و تمبر یادبود بزرگداشت مقام کلیم کاشانی هم رونمایی شد و میهمانان از آثار تاریخی و تفریحی شهرستان دیدن کردند.

تمام این برنامه ها برگزار نشد مگر به همت والای دبیر این همایش و چهره فرهنگی و فرهیخته شهرستان و رئیس انجمن ادبی کلیم کاشانی، «استاد علیرضا شیدا» که دلسوزانه قریب به شش سال است برای برگزاری این همایش تلاش می کند.

استاد شیدا، درباره انجمن کلیم و همایش می گوید:

«این انجمن در سال ۷۴ توسط بنده و مرحوم وارسته، از دوستان، با هدف توجه به آثار گذشتگانی مثل کلیم (که واقعاً آثار خاطره انگیز و ارزنده ای داشته است) و روش دادن به شعر امروز و رعایت سنت درست در شعر باتوجه به نوآوری های روز شکل گرفت و در دهم اردیبهشت سال ۷۴ اولین جلسه این انجمن برگزار گردید که تا به حال موفق بوده است...همایشی که هر سال برگزار می کنیم هم در راستای همین اهداف بوده که تا به حال موفق به برگزاری شش دوره آن شده ایم و اگر عمری باقی باشد سالی یک بار برگزار خواهیم کرد و بدین وسیله به انجمن های ادبی کاشان فرصت می دهیم که با آثار انجمن های سراسر کشور آشنا شده و آثارشان را با آنها مقایسه کنند و از پیشرفت هایی که در زمینه شعر در کشور حاصل شده است بهره بگیرند... از لحاظ کمی، سال به سال پیشرفت داشته ایم و همه ساله آثار بیشتری به دبیرخانه کنگره رسیده است، کمتر سالی بوده که این پیشرفت حاصل نشده باشد چون این همایش در سطح کشور شناخته شده است .» به امید شناخت بیشتر از کلیم و دیگر سرآمد ان شعر فارسی !

محمد رضا بابا قربانی