محرم و نشانه های نمادین

مراسم ماه محرم از دل فرهنگ مبارز تشیع برخاست, و در صورت های گوناگون, در ابعاد زمان و مکان, جلوه های نمایان و مشخص, در سرزمین های حوزه فرهنگ ایرانی پیدا کرد

مراسم ماه محرم از دل فرهنگ مبارز تشیع برخاست، و در صورت های گوناگون، در ابعاد زمان و مکان، جلوه های نمایان و مشخص، در سرزمین های حوزه فرهنگ ایرانی پیدا کرد. جریان سرخ عاشورا در رگ و پی سنت های کهن نیز نشست و همه آن ارزش هایی را که شایسته تداوم در جریان فرهنگ بود، با خود همراه کرد و به این ترتیب به محور بینش و جهان بینی مردمان این سرزمین، مراسم ماه محرم، جلوه گاه ملموس نبرد نور و ظلمت و نماد ستیز داد و بیداد شد، و رویارویی حق و باطل را در نمونه شکوهمند عاشورای کربلا به نمایش گذاشت.

بنابراین، مراسم ماه محرم، در کلیت خود یک نماد است. اما، تعریفی از فرهنگ و توضیحی درباره نماد و نشانه های نمادین:

فرهنگ، کل متشکلی است که از موجودیت نقشمند عناصر متعدد آن جان می گیرد، و باز آن جان یافته را در وجود همه آن عناصر می دمد. و زندگی بدین سان در فضای فرهنگ جریان می یابد.

فرهنگ مجموعه ای نظام دار و به اصطلاح سیستمی است که هر یک از اجزا و عناصر آن، در رابطه ای ساختاری و سازمان یافته، با عناصر و اجزا دیگر، و با کل مجموعه، نقش خود را ایفا می کنند، و خود نیز به همین ایفای نقش زنده اند.

مراسم و آیین ها، عناصر فرهنگی سیالی هستند که به تبع کیفیت خود، با همه اجزا مجموعه، در تماسند، و فرهنگ و جامعه را استواری و استحکام می بخشند. مراسم، در میان مجموعه عناصر فرهنگ، از جمله، این نقش و وظیفه را دارند که آن جان یافته را در وجود همه عناصر بدمند. مراسم محرم در ایران، در کنش متقابل خود با مجموعه فرهنگ، عناصر نمادین آن را به خود گرفته و آنها را از اندیشه پیشگام شیعه سرشار ساخته و باز به فرهنگ و فرهنگ مردم پس داده است.

و اما درباره نماد، و نشانه های نمادین، نشانه یعنی آن چه که ما را از خود آن چیز فراتر ببرد و به چیزی دیگر برساند. نشانه هدایت گر ما به چیزی جز خود آن چیز است. نشانه شامل سه جز دال (خود نشانه)، مدلول (آن چه که از طریق نشانه به آن هدایت می شویم)، و دلالت (وجه ارتباط دال و مدلول) می باشد. نشانه ممکن است طبیعی یا قراردادی باشد، اما نشانه ای که در این جا مورد نظر است، نشانه فرهنگی است. با این اعتبار نشانه، قراردادی است نانوشته و به دفتر نیامده، بین همه افرادی که به یک فضای فرهنگی معین تعلق دارند، مفهوم مشترک و قابل ادراکی است برای عامه، برای عموم افراد متعلق به یک فرهنگ معین. نشانه فرهنگی واضع معلومی ندارد، زمان پیدایش آن نیز به روشنی شناخته نیست، اما برای همه مردم اهل آن فرهنگ، آشنا است.

نشانه های فرهنگی طیف وسیعی از ساده تا پیچیده را در بر می گیرند. و نماد، صورت پیچیده نشانه فرهنگی است. نماد اغلب هاله ای از تقدس اعتقادی و اسطوره ای بر گرد خود دارد و با بنیادهای فرهنگ و دور دست های تاریخ زندگی انسان مربوط می شود. گستره مدلول نماد، نسبت به نشانه های ساده، چشم اندازی وسیع تر و اغلب پر راز و رمز را در بر دارد. گاهی هم یک نشانه معین هر دو نقش را دارد، یعنی در جایی یک نشانه ساده فرهنگی است و در جایی دیگر، در پایگاه یک نماد می نشیند. من این گونه نشانه ها را «نشانه های نمادین» می نامم. به عنوان نمونه، رنگ سبز در تعزیه نشان تبار پیامبر (ص) و امامان (ع) است، اما علاوه بر آن در فرهنگ سرزمین ما، نماد و مظهر زندگی و سرسبزی است؛ نماد سرزدن دوباره حیات و نماد بالندگی جاودانه است.

مراسم ماه محرم، سرشار از نشانه های نمادین است، که در دسته گردانی ها، در تعزیه (شبیه) خوانی ها و در دیگر آیین ها و رسم های معمول، در صورت های گوناگون جلوه نمایند. در قالب های شیئی، حرکت و رفتار، رنگ، صدا، کلام، زمان، مکان، شخصیت، و مانند اینها. در همه موارد، بیان نمادین جلوه ای هنری دارد. و در آن از هنرهایی مثل نمایش، موسیقی، شعر، نقاشی، انواع هنرهای دستی و جز این ها بهره می گیرد. نشانه نمادین گاهی در قالب کلیت یک رسم می نشیند، و در مواردی جانمایه اعتقادی رسم یا مراسم، در پیوند با یک آرمان، هدفمند و اندیشیده در این کالبد قرار می گیرد. کالبدی که ممکن است پیش از آن محتوایی دیگر، بدین شکل، اما نه بدین وجود و جان را در خود جای داده است. از این گونه است توق، علم، نخل، کتل، و انواع پرچم ها، در بیشتر مناطق ایران، «علم گیسو» در یزد و بیرجند و برخی نقاط دیگر، تشت گذاری‌ در منطقه اردبیل و خلخال، گهواره های کوچک نذری در پاره ای نقاط، و شمع و چراغ در بیشتر مناطق؛ تعزیه در کلیت نمایشی آن و با محتوای گوناگون نمادین؛ همچنین مکان آیینی، مثل امامزاده و تکیه و کنار چشمه و درخت مقدس و مانند اینها؛ و زمان آیینی، مثل گیاه در مراسم عاشورای آبادی های واقع در دره ها و دامنه های البرز، و ظهر، نماد لحظه شهادت امام (ع) در مراسم عاشورای بیرجند، و نیز در تفرش که با بانگ هم آوای «کشته شد حسین، یا رسول الله، نور نیرین، یا رسول الله» هیجان به اوج می رسد، و «نخل» بر سردست های مردان سوگوار به حرکت در می آید. و شب در همه نقاط و در شب های عاشورا و شب های شام غریبان. از میان آن چه که به تلخیص و اشاره آمد، به عنوان نمونه، به دو گونه «دسته گردانی» و «علم» می پردازیم.

---