از خیابان های تهران تا پکن

مسیر پر و پیچ خم تولید ملی در ایران

تا چند سال پیش وقتی در خیابان‏های کشورمان قدم‌می‏زدیم، کفش دست دوز با چرم ایرانی یا مثلا کفش ملی به‌پا داشتیم و پارچه‏های تولید داخلی را دوخته و به‌تن می‏کردیم، وقتی به خانه‏مان می‏رسیدیم در گرمای تابستان از یخچال ارج آب خنک بیرون می‏آوردیم و نفسی تازه می‏کردیم. اگر جزو شهروندانی بودیم که دستمان به‌دهانمان می‏رسید در اطرافمان کسانی را می‏دیدیم که در این مراکز صنعتی و بنگاه‏های بزرگ، مشغول به کار بودند. اگر هم کمی وضع‌مان بهتر بود از مدیران و مهندسان شرکت‏های ایرانی اطراف خود داشتیم. آن موقع بود که احساس می‏کردیم در ایران زندگی می‏کنیم.

اما در چند سال اخیر اوضاع تغییر کرده است. همه آن کسانی که دستشان به دهانشان می‏رسد و حتی آنهایی هم که نمی‏رسد وقتی در خیابان‏ها قدم می‏زنند بیشتر احساس می‏کنند در کوچه‏های پکن پایتخت چین قدم می‏زنند تا در یکی از شهرهای ایران؛ چرا که از سر تا پایشان چینی شده است؛ چادر، مانتو، پیراهن و کفش و... . وقتی هم وارد منزل می‏شوند از تلویزیون گرفته تا یخچال و لامپ بالای سرشان چینی شده است. حتی تا دیروز تسبیح، سوغات شهرهای مذهبی بود، اما امروز دیگر تحفه پکن شده است. چینی‌شدن بازار، نمایندگان مجلس را نیز نگران کرده است. علی‌اصغر یوسف‌نژاد، سخنگوی کمیسیون صنایع و معادن مجلس هشتم گفته‏ است: متاسفانه واردات کالا در گذشته به عنوان یک استراتژی و افتخار برای برخی دستگاه‌های اجرایی محسوب می‌شده است. وی معتقد است واردات باید به‌عنوان کمک و پشتیبان تولید و صادرات تولید محور باشد.

● سال‏های خاموش‌شدن تولید ملی

به نظر کارشناسان، مجموعه شرایطی از جمله متغیر بودن نرخ ارز، رونق روزافزون واسطه‌گری و بی‌ثباتی قیمت‌ها موجب شد تولید‌کنندگان داخلی بازار رقابت را برخود تنگ ببینند. در طول این مدت بسیاری از برندهای ایرانی و تولید‌کنندگان مهم ایرانی به حاشیه رانده شدند، حتی آن دسته از تولید‌کنندگانی که نه‌تنها بازارهای ایران را در اختیار داشتند، بلکه برخی از آنها فرصت داشتند در بازارهای منطقه و جهانی نیز تولیدات خود را عرضه کنند. از جمله این برندها ـ که شاید نسل نوجوان امروز کمتر به یاد داشته باشدـ نوشت‌افزارهای بیک، لوازم منزل ارج و کفش ملی و بلا و... بود که در سال‏های نه‌چندان دور بخشی از زندگی روزمره مردم محسوب می‏شدند. برخی از این صنایع به دلیل از میان رفتن بازدهی و ناتوانی در ترمیم خودشان کم‏کم فرسوده شدند و نتوانستند تکنولوژی‏های خودشان را اصلاح و روزآمد کنند و به همین دلیل مورد انتخاب مصرف‌کنندگان قرار نمی‏گرفتند و کم‏کم تولید‌کنندگان آن از گردونه رقابت حذف می‏شدند. بنابراین بنگاه‏ها در یک بازی دو سر باخت قرار گرفتند. از یک طرف به دلیل از دست دادن بازار، سود بنگاهشان کاهش پیدا می‏کرد و از طرف دیگر به دلیل کاهش درآمدزایی در اصلاح و ترمیم تکنولوژی‏های خودشان از رقابت در بازار ناتوان شدند. در طول این سال‏ها تنها تولید ملی خاموش نمی‏شد، بلکه مدیرانی، چراغ اتاق مدیریت خودشان را خاموش می‏کردند که سال‏ها هوش و تجربه مدیریتی را در میزکارشان جا می‏گذاشتند و با همه آنها خداحافظی می‏کردند. مدیرانی که سال‏ها و در شرایطی دشوار این مراکز صنعتی بزرگ را مدیریت و توانمندی خودشان را اثبات کرده بودند. تجربه‏هایی که تولید را در قالب ملی و با شاخص‏ها و موانع ملی آن به موفقیت رسانده بودند.

خاموشی‏های اینچنینی، پیامدهای طولانی مدتی هم دارد. خباز، نماینده سابق مجلس درباره تاثیر افزایش تولید ملی در کاهش نرخ بیکاری می‏گوید: یکی از معضلات کشور بیکاری است، جای این سوال مطرح است که اشتغالزایی چگونه تحقق می یابد و پاسخ این است که این امر در صورت افزایش تولید ملی محقق می‌شود و اگر تولید ملی افزایش یابد، مشکل بیکاری حل و تورم مهار می‌شود. به عنوان مثال در نظر داشته باشید در حال حاضر کارخانه‌ای دارید که با پول ملت ایجادشده، اما به تعطیلی کشیده شده است، چرا؟ زیرا سرمایه در گردش ندارد یا تولید بالا بوده، اما بازار فروش در اختیار ندارد، در نتیجه دولت باید برای این قبیل موضوعات فکری کند.

● حمایت​های خاص از تولید ملی

اما در طول این سال‏ها، مصرف‌کنندگان نیز گلایه‏مند شدند. مصرف‌کنندگان عمدتا از قیمت بالا و کیفیت نامطلوب گلایه داشتند.

این نارضایتی در بخش‌هایی چون خودروسازی تا حدی نمود پیدا کرده است ، صنایعی که به دلیل حمایت از تولید ملی ، برای واردات محدودیت هایی وضع شده اما محصولات تولید شده از نظر کیفیت و قیمت نسبت به نمونه های خارجی فاصله نسبتا زیادی داشته اند.

این فضای غیر رقابتی عملا حق انتخاب را از مشتریان می‏گرفت. شاید از نظری این گفته درست باشدکه خودروسازی ما تجربه کافی برای رقابت با خارجی‏ها را ندارد و به همین دلیل باید سیاست‏های کنترلی درباره ورود خودروها به ایران اعمال شود تا فرصتی برای رشد این صنعت به‌وجود آید. اما به نظر می‏رسد تحقق رشد و تولید ملی باید با رضایت مصرف‌کنندگان همراه باشد تا عزم و میلی عمومی برای مصرف کالاهای داخلی به وجود آید. دست دولت در مدیریت و ترغیب مردم برای مصرف کالاهای داخلی بسته نیست. به گفته غفار اسماعیلی، از نمایندگان مجلس هشتم دولت می‏تواند با کمک امتیاز سوخت و انرژی در ایران قیمت تمام شده کالاها را کاهش دهد. وی که از اعضای کمیسیون برنامه و بودجه و محاسبات مجلس است، اعتقاد دارد: در صورتی که دولت افزایش هزینه‌‌های انرژی در واحدهای تولیدی را جبران کرده و خسارات آنها را که از سال گذشته و فاز نخست هدفمندی یارانه‌ها تاکنون باقی‌مانده پرداخت نماید، می‌توان به ادامه تولید ملی امیدوار بود. در غیر این‌صورت تولید با چالش مواجه شده که با شعار تولید ملی، حمایت از کار و سرمایه ایرانی منافات دارد. در کنار مزیت انرژی برای ایران که مورد نظر این نماینده مجلس بوده است، می‏توان با سیاست‏های تشویقی و آموزش‏های مشتری محور، موجب افزایش رضایتمندی مشتری‏ها از کالاهای داخلی شوند.

● سیاست‏های تشویقی

اما پس از مدتی، تبعات افول واحدهای تولیدی داخلی و قبضه شدن بازار توسط محصولات خارجی آشکار شد. دولت تصمیم گرفت رویه خود را تغییر دهد و به تشویق تولید‌کنندگان برتر داخلی دست بزند. به همین دلیل برگزاری جشنواره‏های انتخاب برند برتر را در دستور کار خود قرار داد. جشنواره معرفی برندهای برتر رویکردی بود تا در آن هر ساله فهرست صد شرکت بزرگ برتر معرفی ‏شوند. در فهرست صد شرکت برتر ایران، نگاه کلان ملی در شکل‌گیری آن مورد نظر سازمان مدیریت صنعتی بوده است؛ چرا که رونق و رکود بزرگ‌ترین شرکت‌های ایران به دلیل وجود ارتباطات گسترده پسین و پیشین بسرعت در تمامی سطوح اقتصاد کشور آثار خود را بروز خواهد داد. سازمان مدیریت صنعتی با تهیه این فهرست تلاش می‏کند تصویری سالانه و متکی به آمارهای کمی قابل اعتماد از چگونگی تغییرات در آرایش بنگاه‌های بزرگ کشور و صنایع و فعالیت‌های اقتصادی مختلف در کنار یکدیگر ارائه دهد. بنگاه‏هایی که امروز اسامی آنها در بین ۲۰برند برتر ایران شناخته می‏شوند، بیشتر بنگاه‏هایی هستند که نام آنها برای همه ما آشنا هستند و این آشنایی برآمده از چند سال حضور مستمر در زندگی ماست و این سابقه و کسب تجربه را باید ارزشمند و آن را بخشی از راه تحقق هدف افزایش تولید ملی دانست.

در سال‏های اخیر، تولید ایران مسیر پر پیچ و خمی را طی کرده است؛ روزهایی که قیمت متغیر نفت و دلار تغییرات بسیار ی را به اقتصاد کشور تحمیل کرده است.نباید فراموش کرد که اعتماد عمومی مردم به کالای داخلی از مهم‌ترین عوامل عادت به مصرف کالاهای تولید داخلی است.