کاشف فروتن متون کلاسیک ادب پارسی

علامه قزوینی آگاهی شرقی را با روح تحقیق غربی در هم آمیخته بود

علامه محمد قزوینی که خرداد سال ۱۲۵۴ هجری خورشیدی در قزوین چشم به جهان برگشود و سال ۱۳۲۸ در تهران دیده از جهان فرو بست، ازجمله نامدارترین پژوهشگران فرهنگ و ادب ایران در روزگار معاصر است. عمده‌ترین کار محمد قزوینی که شهرتی جاودانه و آمیخته با افتخار را برایش فراهم آورد کنکاش گسترده‌اش در متون کلاسیک ادب پارسی است و تصحیح مجموعه عظیمی از آثار مرتبط با روزگاران کهن که از چنگال دهر رهیده بودند.

در حقیقت قزوینی که وسعت علم و آگاهی شرقی را با روح تحقیق و انتقاد غربی در خویش فراز آورده بود و با اندیشمندان معاصر خویش چون ابراهیم پورداوود، عباس اقبال آشتیانی، محمدعلی فروغی، علی‌اکبر دهخدا، قاسم غنی، سیدحسن تقی‌زاده، میرزامحمدعلی خان تربیت، محمدعلی جمال‌زاده و ... دوستی و مصاحبت داشت در گذر سالیان عمر پربار خویش یارای آن یافت تا بخشی از متون کهن ایران را تصحیح و با نگارش مقدمه‌هایی ارزشمند بر هر یک از آنها منتشر سازد و از این رهگذر نقشی ارزنده در آشنایی هرچه بیشتر مردم ایران با فرهنگ و زبان دیرین خویش ایفا کند.

نگاهی هرچند گذرا و کوتاه به سیاهه طویل آثاری که به دست علامه محمد قزوینی از ورطه نسیان و فراموشی رهایی یافتند برهانی قاطع و روشن است بر ارزش و اهمیت فزاینده تلاش او.

الف) تاریخ جهانگشای جوینی: این اثر که توسط عطاملک جوینی نگاشته شده است را می‌توان معتبرترین کتاب تاریخی مرتبط با روزگار یورش چنگیزیان و دهه‌های نخستین فرمانروایی مغولان بر ایران برشمرد. قزوینی در کنار تصحیح تاریخ جهانگشا مقدمه‌ای نغز و دلکش نیز بر آن نگاشت که حاکی از تبحر فراوانش در امر تصحیح و پختگی فزاینده‌اش در آگاهی به تاریخ ایران است.

ب) دیوان حافظ: تصحیح دیوان لسان الغیب شیراز را محمد قزوینی و قاسم غنی با همکاری یکدیگر انجام دادند. بایسته یادکرد است، بر پایه باور بیشتر ادب پژوهان، دیوان تصحیحی قزوینی و غنی معتبرترین و دقیق‌ترین دیوانی است که تاکنون منتشر شده است.

پ) سمط العلی للحضره العلیا در تاریخ قراختائیان کرمان: این کتاب به توسط ناصرالدین منشی کرمانی در دهه‌های نخستین سده هشتم هجری نگارش یافته است. در اهمیت کتاب یاد شده همان بس که اگر امروزه در دست نبود تاریخ‌پژوهان را جز مشتی اطلاعات جسته و گریخته، آگاهی از خاندان قراختائی کرمان نمی‌بود. تصحیح این اثر توسط عباس اقبال آشتیانی و تحت نظارت مستقیم قزوینی انجام گرفت.

ت) المعجم فی معاییر اشعار العجم: ازجمله ارزنده‌ترین آثار مرتبط با ادب پارسی است که توسط شمس‌الدین محمد بن قیس رازی در سده هفتم هجری نگارش یافته و سال‌های طولانی مرجعی معتبر برای اهل ادب به شمار می‌آمده است.

ث) تذکره لباب الباب: کتابی است که توسط محمد عوفی، نویسنده نامور روزگار قرون ششم و هفتم هجری نگاشته شده و در آن به شرح حالی جمعی از سخن‌سرایان و شاعران تاریخ ایران پرداخته شده است.

ج) مرزبان‌نامه: ازجمله شاهکارهای بلامنازع ادب پارسی است. اصل این کتاب به گویش طبری بود، اما در سده هفتم هجری به نثر مصنوع و متکلف پارسی توسط سعدالدین وراوینی دگربار نگارش یافت.

چ) مجمل‌التواریخ: کتاب تاریخ مختصری است که توسط احمد بن جلال‌الدین فصیحی خوافی در سده نهم هجری نوشته شده و در آن به اجمال از تاریخ جهان از هبوط آدم تا زمان نگارش آن سخن به میان آمده است.

ح) چهار مقاله عروضی سمرقندی: نویسنده این کتاب عروضی سمرقندی است که در سده ششم هجری و به روزگار فرمانروایی سلجوقیان می‌زیست. در کتاب یاد شده از ۴ فن دبیری، طب، نجوم و شعر در ۴ گفتار جداگانه سخن به میان آمده است.

در کنار این آثار می‌توان به کتاب‌های شدّالاازار فی حط الاوزار عن زوّار المزار معین‌الدین شیرازی، هفت اقلیم امین احمد رازی، عتبه الکتبه اتابک منتجب الملک جوینی و... اشاره داشت که به لطف پشتکار ستودنی و تصحیح ماهرانه محمد قزوینی منتشر گشتند.

علامه محمد قزوینی که در دوران‌ مختلف در پیشگاه افراد سرشناسی چون حاج میرزا حسین آشتیانی، شیخ فضل‌الله نوری، ادیب پیشاوری، شیخ‌هادی نجم‌آبادی، محمدحسین فروغی و... به دانش‌اندوزی مشغول و با خاورشناسان شهیری چون زکی ولیدی طوغان (تاریخ‌نگار مشهور ترکیه)، ادوارد براون، هامیلتون آرگیب، کلمان هوار، گابریل فران، زاخائو، هانری ماسه، نولدکه، مارکوارت و... آشنایی و دوستی داشت رسائل و مقاله‌های بسیاری نیز نگاشت که از آن جمله می‌توان رساله در شرح حال مسعود سلمان (فقط ترجمه انگلیسی آن توسط ادوارد براون چاپ شده است.) رساله در شرح احوال شیخ ابوالفتوح رازی، رساله در شرح حال ممدوحین سعدی، لوایح جامی (به زبان فرانسوی)، مقاله انتقادی و تاریخی در باب کتاب نفثه‌الصدور محمد نسوی، رساله شرح حال ابوسلیمان منطقی سجستانی، مقدمه بر نقطه‌الکاف میرزا جانی کاشانی، مقدمه بر تذکره الاولیای عطار نیشابوری و... را نام برد.

از علامه محمد قزوینی که ظاهرا در نگارش کتاب عظیم ادوارد براون (تاریخ ادیبات ایران) بنا به گفته خود براون مشاور و راهنمایش بوده است دو مجموعه بسیار ارزشمند دیگر هم وجود دارد. یکی کتاب، ۲۰ مقاله که مشتمل بر ۲ مجلد و حاوی نوشتارهایی تاریخی، ادبی و انتقادی است و آن دیگری کتاب، یادداشت‌های پراکنده که ۱۰ مجلد را شامل می شود و در آن مطالب ارزنده‌ای درباره تاریخ و فرهنگ دیرین ایران آمده است.

گفتنی است شماری از مقاله‌های قزوینی نیز در نشریه‌های یادگار که توسط دوست خردمندش، عباس اقبال آشتیانی، منتشر می‌شد و کاوه که در آلمان به وسیله سیدحسن تقی‌زاده انتشار می‌یافت به چاپ رسیده است.

ادب‌پژوهان بر آن باورند شیوه‌ای که قزوینی برای تصحیح آثار کلاسیک ادب پارسی به کار برد بسیار استادانه بود. حقیقت آن است که زبردستی او در متن‌شناسی دوچندان بود و این نکته‌ای است که نه‌تنها از متون تصحیح شده توسط او بلکه از مقاله‌ها و رساله‌هایش نیز به آسانی برمی‌آید. آنچه هویدا می‌نماید شیوه تصحیح وی مورد پذیرش شمار بسیار زیادی از نام‌آوران این حوزه چون بدیع‌الزمان فروزانفر ، ملک‌الشعرای بهار، علی‌اکبر دهخدا، مجتبی مینوی‌، عباس اقبال آشتیانی و... هم قرار گرفت. به تعبیر قاسم غنی، وی آفتاب فیاض بابرکتی بود که روش تدقیق و نقد ادبی را به معاصران آموخت.

علاوه بر این، اگرچه عمده کارهای قزوینی به ادبیات پارسی مرتبط بود، اما مقاله‌هایی که در حوزه تاریخ نگاشت نیز نشان از تبحرش در خوانش نقادانه تاریخ دارد. روش او در تاریخ‌نگاری که مبتنی بر نگرش علمی نوین بود به تاریخ‌پژوهان آموخت که چگونه به تاریخ با دیدی فلسفی بنگرند، آن را از محصور بودن در وقایع‌‌نگاری‌های خشک و کسالت‌آور رهایی بخشند و دریابند که تاریخ تنها روایت گذشته نیست، بلکه اصل آن مبتنی بر تجزیه و تحلیل و چند و چون کردن درباره وقایع است. شاید بتوان گفت علامه محمد قزوینی را باید ازجمله پیشگامان و بنیانگذاران تاریخ‌نگاری نوین ایران برشمرد.

برای پایان دادن به این جستار کوتاه همگام شدن با ملک‌الشعرای بهار عاری از زیب نیست، چراکه در سوگ درگذشت علامه محمد قزوینی چنین سرود:

از ملک ادب حکم گزاران همه رفتند

شو بار سفر بند که یاران همه رفتند

آن گرد شتابنده که در دامن صحراست

گوید چه نشینی که سواران همه رفتند

داغ است دل لاله و نیلی است بر سرو

کز باغ جهان لاله عذاران همه رفتند

گر نادره معدوم شود هیچ عجب نیست

کز کاخ هنر نادره کاران همه رفتند...

خون بار بهار از مژه در فرقت احباب

کز پیش تو چون ابر بهاران همه رفتند

امیر نعمتی لیمائی