سـرگذشت بـرق در طهران

سال ۱۲۷۹ هجری قمری یکی از تجار ایران به نام «حاج حسین آقا امین الضرب» درصدد تاسیس کارخانه برق برآمد که پس از مذاکره و موافقت اداره بلدیه وقت کارخانه برق را وارد و در اول خیابان امیرکبیر چراغ برق سابق نصب کرد

سال ۱۲۷۹ هجری قمری یکی از تجار ایران به نام «حاج حسین آقا امین‌الضرب» درصدد تاسیس کارخانه برق برآمد که پس از مذاکره و موافقت اداره بلدیه وقت کارخانه برق را وارد و در اول خیابان امیرکبیر (چراغ‌برق سابق) نصب کرد. این موتور برق در ابتدای شروع به کار، مجموع کاخ‌های سلطنتی ناصری واقع در ارگ تهران و خیابان اطراف را روشن می‌کرد،‌جالب این که طبق سنت‌هایی که هنوز هم تا حدودی پابرجاست، آغاز به کار افتادن کارخانه با سلام و صلوات و دود کردن اسپند نیز همراه بود که بنا به عقیده رایج آن زمان خنثی کننده چشم زخم بدخواهان به حساب می‌آمد. امین‌الضرب در سال ۱۳۱۱ قمری در سن ۶۲ سالگی با عارضه سکته قلبی درگذشت.

● فانوس و چراغ‌های نفت سوز

در آن ایام روشنایی قسمت اعظم معابر و بازار از چراغ‌های نفت‌سوز تامین می‌شد و ماموران مخصوص در هر غروب شعله‌ای در داخل شیشه‌های فانوس می‌افروختند.

این شعله‌های ضعیف جایی را روشن نمی‌کرد، فقط مسیر خیابان‌ها را معین می‌کرد، برای به کار افتادن این چراغ‌ها ناچار بودند آنها را نفت‌گیری کنند و سپس یک مامور می‌آمد روشن می‌کرد و سحرگاهان نیز مامور دیگری یک یک چراغ‌ها را با فوت خاموش می‌کرد.اغلب خانه‌ها و مغازه‌های تهران برای روشنایی از وجود چراغ‌های نفتی و چراغ‌های گردسوز کوچک استفاده می‌کردند. تنها در خانواده‌های ثروتمند و غنی چراغ‌های گردسوز بزرگ که روی آن آباژور داشت مورد استفاده قرار می‌گرفت. این چراغ‌ها مانند لامپ‌های فلورسنت قوی امروز روشنایی و نوز خیره‌کننده داشت. بعدها این سیستم کامل‌تر شد و جای خود را به «چراغ‌های زنبوری» در انواع مختلف داد که ۳۰۰ شمع نور سفید درخشان، قوه داشت. در سال ۱۳۰۹ شمسی (۸۱ سال پیش) این وسیله روشنایی طی یک آگهی در روزنامه اطلاعات چنین معرفی گردید:

«چراغ الماس بی‌نظیر و بی‌رقیب»

«اشکال مختلف دارد رومیزی، دوشاخه، دیواری، فانوسی و الوان مختلف از سفید، سبز، گلی و آبی؛ رقم رومیزی تلمه سرخود مخصوصاً مورد توجه است. مراکز فروش: مغازه حسن‌زاده (ناصریه)، مغازه خلخالی (بازار کنار خندق).»

● سال ۱۲۹۹ شمسی

در این سال منازل تهران به طور اعم برق نداشت و دولت وقت سعی می‌نمود با استفاده از نیروی برق موجود در تهران که همان کارخانه امین‌الضرب بود، پاره‌ای از خیابان‌ها را روشن کند.

نگاه مردم در این سال‌ها به برق فقط بهره‌گیری از آن برای روشنایی بود، زیرا تجهیزاتی از قبیل یخچال، فریزر، ماشین رختشویی، اتو، جاروبرقی، تلویزیون، رادیو و ظرفشویی هنوز به بازار عرضه نشده بود.

قبل از سال ۱۳۱۳ شمسی اولیای امور احساس کرده بودند که نیازهای ساکنین شهر تهران روزافزون و زاید بر امکانات محدود کارخانه برق امین‌الضرب است. لذا بنا بر پیشنهاد شهرداری و تصویب‌نامه مورخ ۱۸/۲/۱۳۱۳ هیات وزیران، مقرر شد نسبت به خرید و نصب کارخانه ۶ هزار کیلوواتی اشکودا اقدام شود. در ادامه طبق مصوبه مورخ ۱۸/۷/۱۳۱۳ هیات وزیران دایره روشنایی آن زمان که تحت نظارت بلدیه سابق اداره می‌شد، به نام موسسه برق تهران نامیده شد.

در تاریخ ۳/۷/۱۳۱۳ کارخانه‌ای به ظرفیت هزار و چهارصد کیلووات مشتمل بر چهار توربین هر یک به قدرت هزار و ششصد کیلووات توسط شهرداری تهران (بلدیه سابق) خریداری و فروشنده کارخانه متعهد شده بود که در ظرف ۲۲ ماه از تاریخ انعقاد قرار تحویل و نصب نماید. ضمناً نصب شبکه شهر و کابل‌کشی نیز به کمپانی فروشنده کارخانه واگذار شد که در مدت سه سال به اتمام رسانده و آماده تحویل کند.موسسه برق تهران جهت آماده‌سازی معابر برای کابل‌کشی، به عموم ساکنین تهران اعم از مالکین منازل و موسسات و مغازه‌ها از هفتم بهمن ۱۳۱۵ چنین اخطار کرد: «کابل‌کشی و سیم‌کشی برق برای استفاده از جریان متناوب ولتاژ ۲۲۰/ ۳۸۰ ولت عنقریب شروع خواهد شد.

قیمت جریان برق برای روشنایی به قدری نازل است که با قیمت نفت برابری کرده بلکه ارزان‌تر تمام می‌شود. برای مصارف غیر از روشنایی و بالاخص مصرف روز قیمت جریان فوق‌العاده ارزان می‌باشد. با کارخانه برق جدید جریان برق در تمام مدت شبانه‌روز برقرار و کلیه احتیاجات لازمه برای ثابت بودن ولتاژ آن و برای جلوگیری از هر قسم سانحه و حادثه که موجب خاموشی باشد، مرعی شده است. برای این که موسسه بتواند قبلاً از عده مصرف‌کنندگان در هر محل و کوچه مستحضر باشد تا بتواند در موقع کابل‌گذاری با سیم‌کشی مستقیماً انشعابات لازمه برای هر خانه یا مغازه را از کابل برقرار نماید که در آتیه برای برقرار کردن آنها مخارج اضافی حفر زمین و انشعاب مجدد پیش نیاید از عموم اهالی تقاضا دارد برای اطلاع‌دادن به موسسه از مصرف برق خود (خواه مصرف روشنایی خواه مصرف قوه) به دفتر موسسه برق طهران خیابان سعدی (صنیع‌الدوله سابق) مراجعه و ورقه درخواست مجانی که به مشارالیهم داده می‌شود پر نمایند تا موسسه از نوع و مقدار احتیاج هر کس آگاه بوده و سیم‌کشی متناسبی بر آن بنماید و چون اطلاع از مفاد اخطار فوق برای موسسه تا دهم اسفند ۱۳۱۵ لازم است تمنا می‌شود از تاریخ این اعلان اقدام به امر فوق نمایند البته واضح است اشخاصی که بعد از تاریخ فوق تقاضایی کنند ممکن است مخارجی برای برقرار کردن انشعاب به آنها تعلق گیرد.»

در تاریخ ۲۵/۶/۱۳۱۶ کارخانه آماده و از آن شروع به بهره‌برداری شد و چون کمپانی فروشنده ضمن عقد قرارداد پیشنهاد نموده بود که برای حسن جریان امور کارخانه سه نفر از مهندسین خود جهت نظارت بر سیم‌کشی قوی و ضعیف برای مدت سه سال به کار گمارده شوند این موضوع نیز عملی و پس از انقضای مدت قرارداد کارکنان فنی،‌چک کارخانه را به کارکنان فنی ایران واگذار نمودند.

در سال ۱۳۱۸ شمسی طبق دستور وزارت کشور موسسه برق به نام اداره کل برق زیر نظر شهرداری تهران تغییر نام پیدا کرد. در همین سال کمبود نیروی برق مشهود بود که بلافاصله برای جبران آن به وسیله خطوط فشار قوی از برقکارخانجات تسلیحات مسقر در سلطنت‌آباد (پاسداران فعلی) و کارخانه سیمان ری استفاده شد؛مقارن آن نیز سفارش یک کارخانه ۱۰ هزار کیلوواتی دیگر به کمپانی اشکودا داده شد که متاسفانه بروز جنگ جهانی دوم موانعی ایجاد نمود که تهیه و نصب آن به نتیجه نرسید.

● برق بعد از شهریور ۲۰

با توسعه روز افزون شهر در نیمه اول دهه ۲۰ و ازدیاد سکنه،‌تهران از لحاظ کمبود نیروی برق در مضیقه قرار گرفت؛ لذا در تاریخ ۱۶/۲/۱۳۲۵ قرارداد اخذ وام به ضمانت وزارت دارایی و بانک ملی ایران بین شهرداری تهران و بانک کشاورزی جهت خرید کارخانه هشت هزار کیلو واتی از آمریکا امضا گردید که متاسفانه به دلایلی نصب و استفاده از آن به تاخیر افتاد تا آن که در اوایل سال ۱۳۲۶ تصمیم گرفته شد که این مشکل به دست مهندسین ایران حل شود.

لذا با اقدامات تسلیحات ارتش و مهندسین اداره کل برق کارخانه پس از یک سال و نیم نصب و در مهرماه ۱۳۲۷ بهره‌برداری از آن شروع و در تاریخ ۹/۵/۱۳۲۸ قرارداد خرید دستگاه چهارم ژنراتور تکمیلی همان کارخانه تا پایان همان سال تحویل و نصب شد. از زمستان سال ۱۳۲۸ مشکل کمبود نیروی برق بار دیگر کارکنان بنگاه برق را به تلاش وا داشت و تا جایی که ممکن بود از مازاد نیروی برق کارخانجات دولتی طبق قرارداد به طور موقت در ساعات اول شب استفاده شد. در بهار سال ۱۳۳۲ دو دستگاه دیزل هزار کیلو واتی ساخت کارخانه نردبرک آمریکا نصب شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت، سپس یک دستگاه دیزل ۱۹۰۰ کیلوواتی نیز از اوایل اردیبهشت ۱۳۳۵ آغاز به کار کرد. در پایان همین سال کارخانه ۱۰ هزار کیلوواتی وستینگهاوس جدید به کار افتاد. با وجود اقدامات ذکر شده به دلیل ازدیاد سکنه پایتخت و احتیاج عمومی مردم به نیروی برق مسئولین بنگاه را بار دیگر وادار کرد تا درصدد تهیه و نصب مولدهای بزرگتری که رفع نیاز عمومی را بنماید بر آیند و آن نصب و راه‌اندازی کارخانه ۵۰ هزار کیلوواتی آلستوم از کشور فرانسه بود.

● کارخانه‌های برق خصوصی

از آغاز دهه ۳۰ به دلیل هجوم مردم از دیگر شهرستان‌ها درمدت نسبتاً کوتاهی دامنه شهر تهران از همه طرف رو به توسعه گذاشت و موجب شهرسازی در اطراف تهران شد، دیگر تهران نمی‌توانست فقط در داخل چهار خیابان معروف خود محدود بماند یعنی شمال آن به خیابان شاهرضا، شرق خیابان شهباز، غرب خیابان سیمتری نظامی و جنوب آن به خیابان شوش محدود شود.

شهرک و محله‌های جدیدی از چهار جهت جغرافیایی تهران به وجود آمد یکی از نیازهای مبرم این مناطق برق بود که کارخانجات برق دولتی توانایی پاسخگویی نداشت لذا شرکت‌های برق خصوصی شکل گرفت که از سال ۱۳۳۳ شمسی شروع به کار نموده و تهران و حومه را زیر پوشش گرفتند. تعدادشان ۳۳ کارخانه کوچک و بزرگ بود که جمع کل نیروی تولیدی آنها به حدود چهل هزار کیلووات می‌رسید. این کارخانجات در تمام نقاط و محلات شهر پراکنده شد. برخی از آنها سرتاسر یک محل و بعضی دیگر چندین محل را با شبکه‌های هوایی خود به یکدیگر مرتبط می‌ساخته. این کارخانجات بعد از یک دهه فعالیت به تدریج تا پایان نیمه اول دهه چهل به کار خود خاتمه دادند.

● موزه صنعت برق

موزه صنعت برق ایران موزه‌ای تاریخی، صنعتی و آموزشی است که در سال ۱۳۷۴ شمسی در محل اصلی یکی از قدیمی‌ترین نیروگاه‌های کشور در تهران میدان شهدا خیابان پیروزی خیابان تابنده (شهید شهبازی) احداث شد. در گذشته و محل فعلی موزه، چهار کارخانه قرار داشت که عبارت بودند از کارخانه اشکودا، کارخانه دیزل، کارخانه وستینگهاوس/ ۸۰۰۰ کیلوواتی و کارخانه وستینگهاوس ـ ۰۰۰/۱۰ کیلوواتی.

در حال حاضر موزه در جایی قرار گرفته که قبلاً کارخانه ۰۰۰/۱۰ کیلوواتی قرار داشت. موزه شامل چهار طبقه است که علاوه بر آن، در محوطه بیرون از موزه ماشین‌های دیزل و نیم دیزل و بخار ابتدایی استقرار یافته‌اند.

در این گنجینه، اشیا و اسناد قدیمی مربوط به صنعت برق از حدود ۱۲۰ سال پیش تاکنون به همراه پیشرفت‌های این صنعت در معرض دید علاقمندان قرار گرفته است. اولین نیروگاه عمومی که امین‌الضرب در سال ۱۲۸۴ شمسی به تهران وارد کرد با اسناد و عکس و به دنبال آن انواع لامپ‌ها، از لامپ ادیسون گرفته تا لامپ‌های امروزی و نیز وسایلی که در مسیر انتقال به کار برده می‌شود در معرض نمایش قرار گرفته است. در این بین روش تولید انرژی توسط مولدهای بادی و نوری توسط ماکت و به طور عملی نشان داده می‌شود.

روح‌الله مهرپارسا