دانته و صلح بی بنیاد جهانی

نقد و نظری در باب ایده صلح جهانی

دانته آلیگری، نویسنده و شاعر قرن سیزدهم ایتالیا است که در سال های ۱۲۶۵ تا ۱۳۲۱ میلادی می زیست. او بیشتر با اشعار و نوشته‌ های هنری که سروده است، معروفیت دارد ولی آثار سیاسی و نظریات او در باب حکومت نیز در خور توجه است. رساله سیاسی «سلطنت» و مجموعه منظوم «کمدی الهی» مهم‌ترین آثار اوست. کمدی الهی بیش از آنکه مجموعه اشعار احساسی باشد یک شاهکار سیاسی و تبلیغ‌گر صلح و وحدت سیاسی است. چکیده اندیشه او در این دو رساله این است که برای اداره جوامع بشری، وجود پادشاهان لازم است ولی باید تحت فرمان یک امپراتوری واحد باشند.

● زندگی ‌نامه:

دانته آلیگری در سال ۱۲۶۵ میلادی در فلورانس ایتالیا دیده به جهان گشود. خانواده‌ای که وی در آن بزرگ شد، خانواده‌ای متوسط و تقریباً اشرافی بود. او در جنگ کامپالدینو که جنگی داخلی بود، شرکت داشت. در سال ۱۲۹۳، قانون اساسی فلورانس تغییر کرد، اشرافیت از قدرت رسمی محروم شد و توده‌ های محروم شهر اجازه یافتند تا در امر حکومت و مسائل سیاسی شرکت داشته باشند. دانته در شورای شهر به عنوان سخنگوی کسانی که خواهان منافع توده‌ ها بودند، مشغول به کار شد.

در سال ۱۳۰۰، به عنوان یکی از دادرسان ‌های شهر برگزیده شد و به طور عملی فعالیت ‌های سیاسی حیات خویش را آغاز نمود. اما این فعالیت‌ها چندان دوام نیاورد و بعد از مدتی، درگیری ‌های سیاسی داخلی و خارجی باعث سقوط و به تبعید رفتن دانته شد. او نه تنها به تبعید فرستاده شد، بلکه تهدید شد که اگر بار دیگر پایش به فلورانس برسد او را در‌جا خواهند سوزاند.

از سال ۱۳۰۲ تا زمان مرگ دانته، یعنی ۱۳۲۱ او در هیچ یک از مسائل مربوط به فلورانس دخالت نکرد. در واقع فعالیت ‌های سیاسی دانته مربوط به همان سالی شد که به عنوان دادرسان شهر فعالیت می‌کرد و بعد از تبعید گشتن تصمیم گرفت برای همیشه از سیاست کناره‌ گیری و دوری نماید.

● آثار و رساله‌ها:

در سال ۱۳۰۸ یعنی زمانی که هنری هفتم به امپراتوری برگزیده شد، دانته به یکی از پیروان متعصب و آتشین مزاج او تبدیل شد. اما با این حال وارد عرصه سیاست نشد. همین مسئله باعث شد تا دانته به جای فعالیت سیاسی، به تفکرات سیاسی بپردازد و ذهن و اندیشه‌ خود را صرف نگارش مباحث و مسائل سیاسی نماید، از این رو مهم ‌ترین رساله سیاسی خود به نام «سلطنت» (De Monarchia) را نوشت. در این رساله وی به مباحث و دلایل احیای مفهوم امپراتوری پرداخته است. رساله کمدی الهی نیز از دیگر نوشته‌ های دانته است که معروفیت جهانی دارد.

● افکار و عقاید:

دکترین سیاسی دانته ترکیبی است از اندیشه‌ های قرون وسطایی با ویژگی‌ها و دیدگاه‌های مدرن. شاید به همین دلیل است که برخی از محققین دوران مدرن دانته را یکی از حلقه ‌های مهم اتصال میان دوره سنت توماس آکویناس و مثلاً تامس هابز می‌دانند که یکی از ستون ‌های اصلی تفکر مدرن به حساب می‌آید. دیدگاه و نظریات دانته از آن جهت قرون وسطایی است که آمرین را برای مقاصد خود تحمل کرده و از آنها حمایت می‌کند و به این دلیل اندیشه مدرن محسوب می‌شود که تفکرات دنیوی و غیر دینی را پیش ‌بینی می‌نماید. ترکیب این دو اندیشه‌ سنتی و مدرن در نوشته‌‌های دانته تجلی یافته است.

دانته مانند بسیاری از نویسندگان و نظریه ‌پردازان قرون وسطایی اعتقاد دارد که انسان دوگونه حیات دنیوی و اخروی دارد و شادی و سعادت هر دو جهان را مدنظر دارد. او مانند آکویناس معتقد است که شادی اخروی به وسیله رحمت الهی به دست می‌آید و عقل طبیعی ممکن است بتواند فرد را به خدا نزدیک سازد، ولی در نشان دادن خداوند به تنهایی عاجز است و برای نیل کامل به خداوند باید به وحی متوسل شود.

دانته تفکرات خاصی در باب اجتماع انسان‌ها دارد و برای تشریح و توضیح آن به ویژگی ‌های ارگانیک تأکید دارد. در این مقایسه بیولوژیکی، او برای تقسیم کار و وابستگی متقابل انسان‌ها به یکدیگر اهمیت زیادی قائل می‌شود. همان گونه که در ساختار بدن انسان، هر یک از اعضا در جای خود نقش و وظیفه بخصوصی دارند و این نقش در کل ساختار بدن و کارکرد دیگر اعضا تأثیر دارد، در یک جامعه نیز هر یک از افراد و اعضا، نقش و وظیفه‌ خاصی دارند که هم به تنهایی و هم در ارتباط با کل اجتماع در خور توجه است. هر فرد انسانی دارای ظرفیت ویژه‌ای است که او را قادر می‌کند تا با کل جامعه بشری ارتباط برقرار کند به این ترتیب نژاد انسانی نیز مانند یک ارگانیسم بیولوژیکی است و در جای خود، ارزش دارد.

به نظر می‌رسد زندگی سیاسی دانته‌ در تفکرات او نقش زیادی داشته است، انگیزه‌ای که او جهت آغاز فعالیت سیاسی داشته است، با شکست او و دوران تبعید باعث گشت تا او به این نکته برسد که اگر قرار است اعمال نژاد بشری به سرانجامی برسد، باید عقلانیت انسان ‌های بی‌شماری به کار افتد. عقلانیت یک انسان زمانی به اوج خود می‌رسد که از عقلانیت و توانایی ‌های دیگر افراد در جهت نیل به اهداف کلی استفاده شود. در واقع رشد یک انسان و موفقیت یک جامعه به تلاش‌ تمامی افراد و ایجاد انگیزه‌ای همگانی نیازمند است.دانته کمال معرفت و پرورش اراده و میل انسان را نیازمند صلح می‌داند.

اگر بشریت توسط جنگ‌ها و شورش‌ها صلح جامعه را بر هم زنند، نخواهند نتوانست در مسیر رشد همگانی و پرورش اخلاقیات بشری قدم بگذارند. صلح جهانی برای دانته یکی از بالاترین ارزش ‌های سیاسی است. این ارزش برای او علاوه بر اینکه ارزش سیاسی محسوب می‌شود، یکی از اهداف برای نیل به سعادت دنیوی و اخروی به شمار می‌رود. جامعه انسانی در سایه صلح می‌تواند به رشد شخصیت و اخلاقیات افراد پرداخته و از این طریق سعادت ابدی را محقق سازد.

دانته در افکار سیاسی خود تا حد زیادی از نوشته‌های ارسطو تأثیر پذیرفته است؛ بخصوص در قیاس ارگانیکی خود و چگونگی حکمرانی در یک جامعه و انواع حکومت‌ها از نظریات ارسطو مدد می‌جوید. با استفاده از این نظریات، دانته نتیجه می‌گیرد که نژاد بشری باید یک فرمانروا داشته باشد، این فرمانروا حکومت جهانشمولی است که نه تنها برای بهتر زیستن تک تک افراد بلکه برای بهتر زیستن کل جامعه بشری یک امر اساسی به حساب می‌آید.

عللی که دانته برای لزوم حکومت سلطنتی می‌شمارد، دلایل قرون وسطایی است. او بیشتر به تبیین و پی‌ ریزی شالوده ‌های بشری و صلح جهانی می‌پردازد و نشان می‌دهد که این صلح در سایه سلطنت جهانی محقق خواهد شد و سعی می‌نماید که فرماندهی وحدت جهانی را به وسیله رومیان اثبات کند. دلایل او در این باب نیز بیشتر تجزیه و تحلیل‌ها و تفسیرهای تاریخی است. او به حوادث تاریخی و اقتدار سنتی رومیان استناد جسته و می‌گوید که مردم روم موفق و پیروز بوده و استحقاق فرماندهی جهانی را داراست. از دید او خواست خداوند باعث این پیروزی بوده است.

تفکرات سیاسی او در رساله کمدی الهی نیز دیده می‌شود و دلبستگی عرفانی او به اندیشه برتری رومیان را نشان می‌دهد. در این رساله قضاوت‌های‌

دانته نسبت به شخصیت‌ های سیاسی باعث گشته تا وی جایگاه‌ آنها را در جهنم یا مرز میان جهنم و بهشت قرار دهد. او استادانه تصویر نمادین سیاسی از فرمانروایان مختلف را ترسیم می کند. خلاصه این تفسیر در رساله کمدی الهی و رساله سلطنت این است که برای حسن اداره جماعات بشری، وجود پادشاهان با آنکه لازم است اما کافی نیست و باید خود این پادشاهان تحت فرمان امپراتور واحدی باشند که همان «امپراتوری جهانی روم» یعنی ضامن صلح و وحدت بین ‌المللی است.

دانته در طول بسط و توسعه تئوری و گرایش سیاسی خود، تلاش زیادی می‌کند تا نشان دهد که آمریت امپراتور مستقیماً از سوی خداوند به او اعطا شده و کلیسا مجاز به اعمال قدرت‌های دنیوی نیست.

با اینکه نظریات و رویکردهای دانته ترکیبی از افکار سنتی و مدرن است ولی در بسیاری از مسائل اجتماعی و بخصوص در باب براهین و علل سیاسی که وی بیان می‌کند، تفکرات قرون وسطایی و تأثیرات اندیشه ‌های سنتی و افکار روز بیشتر دیده می‌شود. او از حوادث، آشوب‌ها و جنگ‌های داخلی ایتالیا بسیار متأثر گشته و در نوشته ‌های خود سعی کرده راه‌حلی برای معضلات روز ایتالیا و نابسامانی‌های آن پیدا کند.تبیین و پی‌ریزی شالوده‌ های فلسفی و سیاسی دانته در باب صلح جهانی و سلطنت جهانی بسیار متعصبانه و فاقد بنیان‌ های منطقی و عقلی است. او سعی می‌نماید که فرماندهی وحدت جهانی را به وسیله رومیان اثبات کند ولی در این مسئله ناتوان است.

دلایلی که دانته در این باب نیز مطرح‌می‌کند بیشتر تجزیه و تحلیل‌ها و تفسیرهای تاریخی است که برای انسان و جامعه امروزی و تحقیق مدرن، بسیار سطحی و پیش پاافتاده به نظر می‌رسد. در حقیقت این بخش از تجزیه و تحلیل دانته در زمینه لزوم سلطنت رومیان، بسیار ساده‌ لوحانه است.

مهم‌‌ترین برهانی که وی برای این مسئله بیان می‌سازد دلایل خداوندی و تقدیر الهی است، اما با این حال او حتی نمی‌خواهد این پرسش را مطرح سازد که آیا شکست رومیان دلیل روی‌گردانی خداوند از آنها نیست؟ بدین ترتیب او به این پرسش که شکست رومیان و سقوط امپراتوری آن نشانه‌ بی کفایتی و نالایقی سران آن است، پاسخی نمی‌دهد. در نوشته دانته نشانه‌ های بسیاری وجود دارد که وی هرگز نسبت به این باور تردید نکرده است که مردم روم و امپراتوری ‌های آن، فرمانروایان مشروعی برای جهانیان‌اند. به طور کلی دیدگاه تاریخی ـ سیاسی دانته بسیار سطحی‌تر از بسیاری از نویسندگان ماقبل اوست.

معصومه نعمتی

منابع:

کمدی الهی: بهشت، دانته، ترجمه

شجاع الدین شفا، چاپ هفتم،جلد ۱، ۱۳۷۸.

سیاست و بنیان‌های فلسفی اندیشه سیاسی، حمید عضدانلو، تهران: نشر نی، ۱۳۸۹.

تاریخ قرون وسطی و رنسانس، محمد ایلخانی، تهران: سمت، ۱۳۸۲.