مباحث رؤیت هلال

رؤیت هلال, یكی از مسائل بحث انگیز, پر سر و صدا و پر فروع است كه, در طول تاریخ همواره در هر دوره ای یك یا دو فرع آن, مورد نزاع و اختلاف و معركه آرا بوده است; مثلاً در سده های چهارم و پنجم موضوع عدد و رؤیت, و در اواخر دوران صفویه و پس از آن مسئله رؤیت هلال پیش از زوال بیش از همه مورد بحث بوده است

رؤیت هلال, یكی از مسائل بحث انگیز, پر سر و صدا و پر فروع است كه, در طول تاریخ همواره در هر دوره ای یك یا دو فرع آن, مورد نزاع و اختلاف و معركه آرا بوده است; مثلاً در سده های چهارم و پنجم موضوع عدد و رؤیت, و در اواخر دوران صفویه و پس از آن مسئله رؤیت هلال پیش از زوال بیش از همه مورد بحث بوده است و نیز در زمان ما اشتراط یا عدم اشتراط اتّحاد آفاق و اعتبار قولِ هَیَوی و محاسبات فلكی و سرانجام رؤیت هلال با چشم مسلّح از بحث انگیزترین فرع های این موضوع است. البته در رؤیت هلال مباحث بسیاری مطرح بوده است; از جمله:

طُرُق و اماراتِ معتبَر برای ثبوت هلال, مانند رؤیت, و صور مختلف آن, گذشت سی روز از ماه قمری قبل; طرق و اماراتِ غیر معتبر, مانند غروب هلال بعد از شفق, تطوّق (به نظر برخی), شهادت یك شاهد, شهادت زن; حكم حاكم در رؤیت هلال, شهادت بر شهادت, چگونگی ثبوت هلال در قطبین, وظیفه شاك ّ در هلال شوّال, ضابطه وحدت و تقارب افق, لیلهٔ القدر و ارتباط آن با رؤیت.

افزون بر اینها, به مناسبت بحث های بسیار مفیدی لابه لای آثار مربوط به رؤیت هلال به چشم می خورد; مانند ولایت فقیه, توثیق عمر بن حنظله و بحث های سودمند ادبی, حدیثی و تاریخی.

به هر حال, راجع به پاره ای از این موضوعات, به طور گسترده پیش از این بحث شده است, مانند اشتراط یا عدم اشتراط اتّحاد آفاق, كه بیشترِ جلد دوم رؤیت هلال به همین موضوع اختصاص یافته است. برخی مطالب هم جنبه تاریخی دارد و كاربرد آن بیشتر در تاریخ علم است و امروزه به هیچ روی مورد اختلاف نیست; مانند عدد و رؤیت. برخی مباحث هم كمتر یكجا و منسجم تحقیق شده اند. از این رو و نیز به دلیل اهمیت آنها, به طور گسترده در مقدمه رؤیت هلال درباره آنها سخن گفته ام; مانند: اعتبار قولِ هیَوَی, رؤیت با چشم مسلّح, و اختلاف شیعه و سنّی در رؤیت هلال ذی حجه در مكه مكرمه, كه باب سوم مقدّمه به مبحث نخست, باب چهارم آن به مبحث دوم, و باب پنجم آن به مبحث سوم اختصاص یافته است.

از این رو, در این جا به توضیح كوتاهی راجع به اهم ّ فروع رؤیت هلال ـ به جز سه موضوع فوق ـ می پردازم (و چون توجه نكردن به جوانب شهادت بیّنه به رؤیت و پذیرفتن بی قید و شرط یا مسامحه آمیز آن, موجب گرفتاری ها و نابسامانی هایی شده است, این باب را با سخن بسیاری از فقیهان درباره آن به پایان می برم): الف) عدد و رؤیت

یكی از مسائل بحث انگیز در سده های چهارم و پنجم هجری این بوده است كه آیا ماه مبارك رمضان همیشه كامل و ۳۰ روز است و یا این كه برخی سال ها ۲۹ روز است و با دیدن هلال شوّال, هر چند از آغاز ماه مبارك رمضان ۲۹ روز گذشته باشد, عید فطر ثابت می شود و در نتیجه ماه مبارك ۲۹ روز خواهد بود.

هر دو نظریه طرفدارانی داشته است. به قائلانِ قول اوّل (أصحاب العدد) و به طرفداران نظریه دوم (أصحاب الرؤیهٔ) می گویند.

شیخ صدوق(قده) ـ حدّاقل در دورانی از حیات علمی اش ـ از اصحاب عدد بوده و در خصال و فقیه از این نظریه به شدّت دفاع كرده است۲.

شیخ مفید نیز در آغاز, در زمره اصحاب عدد بوده, و در تأیید آن به سال ۳۶۳ رساله ای نوشته است به نام (لمح البرهان فی عدم نقصان شهر رمضان) یا (لمح البرهان فی كمال شهر رمضان)۳. ابن طاووس در اقبال, قسمتی از این رساله را نقل كرده است. همچنین در فلاح السائل از آن یاد كرده و نوشته است:

(أقول: وسمعتُ من یذكر طعناً علی محمّد بن سنان, لعلّه لم یقف علی تزكیته و الثناء علیه, وكذلك یحتمل أكثر الطعون. فقال شیخنا المعظّم المأمون المفید محمّد بن محمّد بن النعمان فی كتاب [لمح البرهان فی] كمال شهر رمضان لمّا ذكر محمّد بن سنان ما هذا لفظه: علی أن ّ المشهور عن السادهٔ(ع) من الوصف لهذا الرجل خلاف ما به شیخنا أتاه و وصفه…)۴.

گفتنی است كه متن كامل لمح البرهان امروزه در دست نیست. شیخ مفید سپس از این قول عدول كرده و در تأیید قول دوم كتابی نوشته است به نام مصباح النور فی علامات أوائل الشهور. این رساله نیز مفقود شده و در دست نیست۵. وی در (رسالهٔ أجوبهٔ مسائل أهل الموصل فی العدد و الرؤیهٔ) معروف به (رساله عددیه), كه اولین رساله بخش دوم رؤیت هلال از جلد اول است, سه بار به آن ارجاع داده و از آن یاد كرده است. همچنین در كتاب تصحیح الاعتقاد با تعبیر مصابیح النور از آن نام برده است۶.

شیخ مفید جمعاً چهار رساله در موضوع عدد و رؤیت تألیف كرده كه در مقدمه رساله عددیه درباره آنها توضیح داده ام.

ابن طاووس (م: ۶۶۴) در اقبال می گوید:

(امروزه دیگر كسی از عالمان شیعه قائل به عدد نیست; ولی پیش از آن عده ای بدان قائل بوده اند). وی به نقل از شیخ مفید این عالمان را از این عدّه می شمارد: (ابوالقاسم جعفر ابن محمّد بن قولویه, سید ابو محمّد حسنی, ابو محمّد هارون بن موسی, شیخ صدوق و برادرش ابو عبدالله حسین بن علی بن بابویه).

ابن طاووس می افزاید:

(ابن قولویه كتابی در دفاع از نظریه عدد نوشته و محمّد بن احمد بن داود قمی آن را نقد كرده است)۷.

كراجكی نیز همانند شیخ مفید ابتدا قائل به عدد بوده و در حمایت از آن اثری نگاشته و سپس از آن عدول كرده و در نقد آن, كتاب الكافی فی الاستدلال را نوشته است۸.

شیخ صدوق بر خلافِ خصال و فقیه ـ كه در آنها به شدّت از عدد دفاع كرده است ـ در مقنع و هدایه و امالی هیچ سخنی از عدد به میان نیاورده و تنها رؤیت را علامت دانسته است. عبارت وی در مقنع و امالی به ترتیب چنین است:

ـ (و اعلم أن ّ صیام شهر رمضان للرؤیهٔ و الفطر للرؤیهٔ, و لیس بالرأی و التظنّی… .

وقد یكون شهر رمضان تسعهٔ و عشرین, و یكون ثلاثین, ویصیبه ما یُصیب الشهور من النقصان و التمام۹.

ـ صیام شهر رمضان فریضهٔ, و هو بالرؤیهٔ, و لیس بالرأی و لا بالتظنّی, و من صام قبل الرؤیهٔ فهو مخالف لدین الإمامیّهٔ۱۰).

از رساله های مستقلّی كه در ردّ عدد نوشته اند امروزه دو رساله در دست است: یكی از شیخ مفید و دیگری از شاگردش سید مرتضی كه هر دو تصحیح و در بخش دوم رؤیت هلال در جلد اول درج شده اند.

مرحوم آیهٔ الله خویی(ره) در بحث رؤیت هلال با اشاره به قول به عدد گوید:

(و نُسب هذا القول إلی الشیخ المفید أیضاً فی بعض كتبه, كما صرّح بهذه النسبهٔ فی الحدائق أیضاً.

غیر أن ّ له رسالهٔ خاصّهٔ سماها بـ الرسالهٔ العددیّهٔ… أبَطل فیها هذا القول و أنكره أشدّ الإنكار… و لا ندری أنّه(قده) فی أیّ كتاب من كتبه ذكر ما نُسبَ إلیه, و نظن ّ ـ والله العالم ـ أنّها نسبهٔ كاذبهٔ; لإصراره علی إبطال القول المذكور فی الرسالهٔ المزبورهٔ… ۱۱).

ایشان در این جا به دلیل آن كه شیخ مفید در رساله عددیه قول به عدد را رد كرده است, نسبت قول به عدد را به وی مستبعد دانسته و گمان كرده كه این نسبت دروغ است; در حالی كه منافاتی بین قائل بودن به عدد در زمانی, و ردّ این نظریه در زمان دیگری نیست, و اتفاقاً در این جا چنین است; یعنی ـ چنان كه گذشت ـ شیخ مفید در ابتدا قائل به نظریه عدد بوده و در دفاع از این نظر به سال ۳۶۳ رساله ای نوشته به نام لمح البرهان فی عدم نقصان شهر رمضان, و از این نظر عدول كرده و رساله مصباح النور فی علامات أوائل الشهور و سپس رساله عددیه را در ردّ آن نوشته است. این نكته به قدری مسلّم و قطعی است كه قابل انكار نیست و بسیاری از فقیهان این قول را به وی نسبت داده اند; حتی سید بن طاووس در اقبال بخشی از عبارات شیخ مفید را در لمح البرهان نیز نقل كرده و عدول وی از این نظر را نشانه حق پذیری او دانسته است. نیز نجاشی شاگرد شیخ مفید در سرگذشت وی, لمح البرهان را در عداد تألیفات او یاد كرده است. اینك شمّه ای از سخنان بزرگان در این باره۱۲:

سید ابن طاووس (م: ۶۶۴) در اقبال:

(… ولكنّنی أذكر بعض ما عرفته ممّا كان جماعهٔ من علماء أصحابنا معتقدین له و عاملین علیه من أن ّ شهر رمضان لاینقص أبداً عن الثلاثین یوماً.

فمن ذلك ما حكاه شیخنا المفید محمّد بن محمّد بن النعمان فی كتاب لمح البرهان, فقال: … .

ـ و وجدت كتاباً للشیخ المفید محمّد بن محمّد بن النعمان, سمّاه لمح البرهان الذی قدّمنا ذكره قد انتصر فیه لاُستاده… و ذكر فیه أن ّ شهر رمضان لاینقص عن ثلاثین, و تأوّل أخباراً ذكرها تتضمّن أنّه یجوز أن یكون تسعاً و عشرین… .

ـ و وجدتُ شیخنا المفید قد رجع عن كتاب لمح البرهان, و ذكر أنّه صنّف كتاباً سمّاه مصباح النور, و أنّه قد ذهب فیه إلی قول محمّد بن أحمد بن داود فی أن ّ شهر رمضان له أُسوهٔ بالشهور فی الزیادهٔ و النقصان.

… و إنّما أردنا ان لایخلو كتابنا من الإشارهٔ إلی قول بعض من ذهب إلی الاختلاف من أهل الفضل و الورع و الإنصاف, و أن ّ الورع والدین حملهم علی الرجوع إلی ما عادوا إلیه, من أنّه یجوز أن یكون ثلاثین و أن یكون تسعاً و عشرین).

فاضل آبی (زنده در ۶۷۲) در كشف الرموز:

(… و ذهب المفید ـ فی مختصرٍ له ـ إلی اعتباره و علیه أصحاب الحدیث).

شهید اوّل (م: ۷۸۶) در غایهٔ المراد:

(و اختار العمل بتمام شهر رمضان المفید فی بعض مختصراته, و الصدوق(ره)).

سید محمّد عاملی صاحب مدارك (م: ۱۰۰۹) در مدارك الأحكام:

(و القول باعتبار العدد منقول عن شیخنا المفید فی بعض كتبه… ).

محقّق خوانساری (م: ۱۰۹۸) در مشارق الشموس:

(… و خالف الصدوق أیضاً فی الفقیه… و نقل الخلاف فی ذلك عن شیخنا المفید(ره) أیضاً فی بعض كتبه).

فیض كاشانی (م: ۱۰۹۱) در مفاتیح الشرائع:

(و لا بِعَدِّ شعبان ناقصاً ابداً و رمضان تامّاً أبداً, للصحاح الصراح, خلافاً للمفید و الصدوق).

شیخ علی بن قاسم مسكنانی (زنده در ۱۱۸۴) در شرح مفاتیح فیض:

(خلافاً للمفید, حیث نسبه إلیه صاحب المدارك بأن ّ القول باعتبار العدد منقول عنه فی بعض كتبه).

مولا احمد نراقی (م: ۱۲۴۵) در مستند الشیعهٔ:

(… للمحكیّ عن المفید فی بعض كتبه, والصدوق فی الفقیه).

محقّق تستری (م: ۱۲۳۷) در كشف القناع:

(و حكی ابن طاووس عنه… فی كتاب لمح البرهان أنّه قال عقیب الطعن علی من ادّعی حدوث القول بعدم نقص شهر رمضان… ثم ّ صنّف المفید كتاب مصباح النور… و رجع عمّا كان علیه ممّا فی لمح البرهان۱۳).

سید محمّد مجاهد (م: ۱۲۴۲) در مناهل:

(و صرّح… بأنّه مذهب ابن بابویه فی… الفقیه, و بأنّه منقول عن المفید فی بعض كتبه). ب) رؤیت هلال پیش از زوال

این موضوع به تبع وجود آن در احادیث شریف از همان اوایل غیبت كبرا مورد بحث فقها بوده و ظاهراً نخست بار آن را سید مرتضی علم الهدی (م: ۴۳۶) در المسائل الناصریّات مطرح كرده است, ولی اواخر دوران صفویه معركه آرا بوده و چندین رساله مستقل درباره آن تألیف شده است.

موضوع بحث این است كه اگر روز سی ام ماه, هلال پیش از زوال رؤیت شود, آیا آن روز از ماه جدید محسوب می شود و به سان آن است كه شب قبل, هلال رؤیت شده باشد؟ یا آن روز از ماه جدید محسوب نمی شود; بلكه آخرین روز ماه قبل است و به سان آن است كه ماه بعد از زوال و هنگام غروب دیده شود. بنابراین دیدن پیش از زوال اعتباری ندارد; بلكه ملاك برای ورود ماه جدید, رؤیت پس از زوال و نشانه آن است كه روز بعد آغاز ماه جدید خواهد بود؟

به احتمال اوّل (اعتبار رؤیت هلال پیش از زوال) و به احتمال دوم (عدم اعتبار رؤیت هلال پیش از زوال) می گویند. محقّق سبزواری (م: ۱۰۹۰) در ذخیره و كفایه به اعتبار رؤیت پیش از زوال قائل شده, ولی شاگردش فاضل سراب (م: ۱۱۲۴) رساله ای در نقد این نظر استاد نوشته است (رساله ۴ بخش دوم این مجموعه) و به دنبال آن فرزند محقّق سبزواری (م: حدود ۱۱۳۵) به دفاع از پدر برخاسته و رساله ای در نقد فاضل سراب نگاشته است (رساله ۸). آن گاه فاضل خواجویی (م: ۱۱۷۳) رساله عدم اعتبار رؤیهٔ الهلال قبل الزوال (رساله ۹) را در دفاع از نظریه فاضل سراب, و سرانجام نواده محقّق سبزواری (م:۱۱۸۱) در دفاع از پدر و جدّ و ردّ سراب و خواجویی, رساله اعتبار رؤیهٔ الهلال قبل الزوال (رساله ۱۱) را تألیف كرده است.

ما همه این رساله ها را به ترتیب در بخش دوم مجموعه رؤیت هلال درج كرده ایم.

همچنین استاد اكبر وحید بهبهانی (م: ۱۲۰۵) قائل به عدم اعتبار بوده و بدون نظر به سایر رساله ها رساله ای در دفاع از این نظر نگاشته (رساله ۱۲); ولی شاگردش سید ابوالقاسم موسوی خوانساری (م: ۱۲۱۱) آن را در رساله اش نقد كرده است (رساله ۱۳).

علاوه بر اینها, مولا محمّد حسین بن یحیی نوری (زنده در ۱۱۳۳) از شاگردان علامه مجلسی رساله ای نوشته به نام تحقیق الحال فی رؤیهٔ الهلال قبل الزوال (رساله ۷) و بدون آن كه در مقام نقض و ابرام دیگر رساله ها باشد, به عدم اعتبار رؤیت قبل از زوال قائل شده است.

همچنین سید محمّد بن قاسم حسینی طارمی زنجانی (م: ۱۲۶۹) رساله اعتبار رؤیت هلال پیش از زوال (رساله ۱۴) را بدون نظر به دیگر رساله ها, به فارسی نوشته و قائل به اعتبار شده است.

هرچند بیشتر رساله های جلد اوّل رؤیت هلال بدین موضوع اختصاص دارد, ولی همین مباحث و نیز سایر مباحث مطرح شده در این رساله ها, برای فقیه كارگشا و راهنما خواهد بود.

غیر از رساله های یاد شده به اثر مستقل دیگری در این زمینه دست نیافتیم, ولی در بسیاری از كتابهای فقهی كه بحث هلال را مطرح كرده اند, رؤیت پیش از زوال نیز مورد بحث قرار گرفته است; از جمله در مصابیح از علامه بحرالعلوم(ره). ج) حكم حاكم

نویسنده: رضامختاری

پی نوشت ها: ۱ . كاری است از واحد احیای پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی دفتر تبلیغات كه به همت حجهٔالاسلام والمسلمین جناب آقای مختاری و برخی از محققان محترم آن واحد در ۵ جلد سامان یافته است و ما در دو شماره پیشین نیز به برخی از موضوعات مهم ّ این مجموعه گرانسنگ اشاره نمودیم.

۲ . متن كامل سخنان شیخ صدوق را در این باره از همه آثارش در جلد سوم رؤیت هلال (ص ۱۴۸۷ ـ ۱۴۹۰) آورده ایم.

۳ . ر ك: الذریعهٔ, ج ۱۸ / ۳۴۰.

۴ . فلاح السائل / ۵۰.

۵ . ر ك: الذریعهٔ, ج ۲۱ / ۹۲.

۶ . تصحیح الاعتقاد / ۱۴۷ (ضمن مصنّفات الشیخ المفید, ج ۵), فصل فی الأحادیث المختلفهٔ.

۷ . متن كامل سخن اقبال را در جلد سوم رؤیت هلال (ص ۱۵۴۶ ـ ۱۵۵۲) نقل و تصحیح كرده ایم.

۸ . رك: الذریعهٔ, ج ۵ / ۲۳۶.

۹ . المقنع / ۱۸۲ ـ ۱۸۳.

۱۰ . أمالی الصدوق / ۵۱۶, مجلس ۹۳.

۱۱ . رؤیت هلال, ج ۴ / ۲۷۳۸ ـ ۲۷۳۹.

۱۲ . نشانی دقیق این اقوال را در جلد سوم رؤیت هلال آورده ایم.

۱۳ . كشف القناع / ۱۳۹.

۱۴ . راجع به سیر تاریخی مسئله و پاره ای از جوانب آن در كتاب دراسات فی ولایهٔ الفقیه و فقه الدولهٔ الإسلامیّهٔ, ج ۲/ ۵۹۳ به بعد, مطالب مفیدی دیده می شود.

۱۵ . یكی از فقهای معاصر در نقد این نظر نوشته اند: (… طرفداران این عقیده, وحدت اوّل ماه را تنها در مناطقی پذیرفته اند كه در مقداری از شب با منطقه رؤیت هلال مشترك باشند; یعنی برای مناطق دیگر زمین به ناچار شب قدر دیگری قائل هستند و اوّل ماهِ آن مناطق را یك روز متفاوت می دانند) (چند نكته مهم درباره رؤیت هلال / ۲۲ ـ ۲۳).

۱۶ . التوجیه الشرعی فی الإسلام, ج ۱/ ۱۶۴, چاپ قاهره, ۱۳۹۱, به نقل از مقاله (اثبات الأهلّهٔ), مطبوع در مجله الشریعهٔ, سال ششم (۱۴۰۹)/ ۴۰۸.

۱۷ . تردید برای آن است كه تاریخ تألیف تبصرهٔ المتعلّمین, و تلخیص المرام فی معرفهٔ الأحكام دانسته نیست و شاید این آثار نیز پس از منتهی تألیف شده باشند.

۱۸ . رؤیت هلال, ج ۴ / ۲۷۰۱.

۱۹ . متن كامل مطالب را با نشانی دقیق آنها در رؤیت هلال, ج ۳, آورده ام.

۲۰ . رؤیت هلال, ج ۴ / ۲۷۴۵ـ۲۷۴۶.

۲۱ . ر ك: همان, ج ۳ / ۱۹۲۲.

۲۲ . همان, ج ۳ / ۲۲۱۷ـ ۲۲۱۸.

۲۳ . همان, ج ۳ / ۲۲۲۲.

۲۴ . در گذشته گاهی بیش از امروز در پذیرش شهادت بیّنه به رؤیت هلال دقّت و سخت گیری می كرده اند; مثلاً در خصوص اثبات رؤیت هلال در یكی از شهرهای ایران نوشته اند:

(بعضی سال ها اتفاق می افتد مردم موفّق به دیدن ماه نمی شوند. در این صورت اهالی شهر تا نیمه شب جلو خانه قاضی جمع می شوند و كسب تكلیف می كنند. بسا اتّفاق می افتد چند نفر از آبادی های اطراف فانوس به دست از راه می رسند و خبر دیدن ماه را می دهند. مردم با سلام و صلوات آنها را پیش قاضی می برند تا در حضور قاضی سوگند یاد كنند ماه را دیده اند. برای ادای سوگند قاضی قرآن را باز می كند و جلو آنها می گذارد و در حالی كه چاقوی تیزی روی قرآن گذاشته, به آن عده می گوید سوگند یاد كنید. آنها هم به قرآن قسم می خورند كه ماه را دیده اند و معتقدند اگر سوگند دروغ یاد كنند چاقو شكم آنها را پاره می كند… .

در فرنق خمین اگر نتوانند شب عید ماه را ببینند و از دهات و آبادی های اطراف هم خبری كسب نكنند, شبانه دو نفر از اهالی را روانه خمین یا قم یا شهرهای دیگر می كنند تا خبر رؤیت ماه را بیاورند. در قدیم كه جاده نبوده است, این افراد یا پیاده یا با اسب می رفتند و چه بسا تا ظهر روز بعد سفرشان به طول می انجامید و مردم هم در حال روزه به سر می بردند. این دو تن برای اطمینان خاطر اهالی نامه ای از یكی از مجتهدان ولایاتی كه بدان جا رفته اند مبنی بر رؤیت یا عدم رؤیت هلال می گیرند و با خود می آورند… .) (رمضان در فرهنگ مردم / ۱۵۹ـ۱۶۰).

۲۵ . الحكم الشرعی فی إثبات رؤیهٔ الأهلّهٔ, ص ۶.

۲۶ . اجتماع أهل الإسلام علی عید واحد كل ّ عام, ص ۸.

۲۷ . اجتماع أهل الإسلام علی عید واحد كل ّ عام, ص ۱۱.

۲۸ . اجتماع أهل الإسلام علی عید واحد كل ّ عام, ص ۱۵.

۲۹ . مقاله (اثبات الأهلّهٔ) مطبوع در مجله الشریعهٔ, سال ششم, ۱۴۰۹ / ۴۰۸.

منبع:فصلنامه فقه ، شماره ۴۴

---