زنان در نهضت عاشورا

پیرامون زنان در حادثه كربلا در دو محور سخن می توان گفت یكی آن كه آنان چند نفر و چه كسانی بودند, دیگر آن كه چه نقشی داشتند

پیرامون زنان در حادثه كربلا در دو محور سخن می‏توان گفت: یكی آن كه آنان چند نفر و چه كسانی بودند، دیگر آن كه چه نقشی داشتند. زنانی كه در كربلا حضور داشتند، برخی از اولاد علی«ع» بودند، و برخی جز آنان، چه از بنی هاشم یا دیگران. زینب، ام كلثوم، فاطمه، صفیه، رقیه و ام هانی، از اولاد اهل بیت علیهم السلام بودند، فاطمه و سكینه، دختران سید الشهدا«ع» بودند، رباب، عاتكه، مادر محسن بن حسن، دختر مسلم بن عقیل، فضه نوبیه، كنیز خاص امام حسین«ع» و مادر وهب بن عبد الله نیز از زنان حاضر در كربلا بودند.(۱) ۵ نفر زن كه از خیام حسینی به طرف دشمن بیرون آمدند، عبارت بودند از: كنیز مسلم بن عوسجه، ام وهب زن عبد الله كلبی، مادرعبد الله كلبی، مادر عمر بن جناده، زینب كبری«ع». زنی كه در عاشورا شهید شد، مادر وهب بود، بانوی نمیریه قاسطیه، زن عبد الله بن عمیر كلبی كه بر بالین شوهر آمد و از خدا آرزوی شهادت كرد و همانجا با عمود غلام شمر كه بر سرش فرود آورد، كشته شد.

در عاشورا دو زن از فرط عصبیت و احساس، به حمایت از امام برخاستند و جنگیدند:

یكی مادر عبد الله بن عمر كه پس از شهادت فرزند، با عمود خیمه به طرف دشمن روی كرد و امام او را برگرداند. دیگری مادر عمرو بن جناده كه پس از شهادت پسرش، سر او را گرفت و مردی را به وسیله آن كشت، سپس شمشیری گرفت و با رجزخوانی به میدان رفت، كه امام حسین«ع» او را به خیمه‏ها برگرداند.(۲) دلهم، دختر عمر(همسر زهیر بن قین) نیز در راه كربلا به اتفاق شوهرش به كاروان حسینی پیوست. زهیر بیشتر تحت تأثیر سخنان همسرش حسینی شد و به امام پیوست. رباب، دختر امرء القیس كلبی،همسر امام حسین«ع» نیز در كربلا حضور داشت، مادر سكینه و عبد الله. زنی از قبیله بكر بن وائل نیز حضور داشت، كه ابتدا با شوهرش در سپاه ابن سعد بود، ولی هنگام حمله سپاهیان كوفه به خیمه‏های اهل بیت، شمشیری برداشت و رو به خیمه‏ها آمد و آل بكر بن وائل را به یاری طلبید.

زینب كبری و ام كلثوم، دختران امیرالمؤمنین«ع»،همچنین فاطمه دختر امام حسین«ع» نیز جزو اسیران بودند و در كوفه و... سخنرانیهای افشاگر داشتند. مجموعه این بانوان، همراه كودكان خردسال، كاروان اسرای اهل بیت را تشكیل می‏دادند كه پس از شهادت امام و حمله سپاه كوفه به خیمه‏ها، ابتدا در صحرا متفرق شدند، سپس به صورت گروهی و اسیر به كوفه و از آنجا به شام فرستاده شدند.

اما درباره حضور این زنان در حادثه عاشورا بیشتر به محور«پیام رسانی» باید اشاره كرد. البته جهات دیگری نیز وجود داشت كه فهرست وار به آنها اشاره می‏شود كه هر كدام می‏تواند به عنوان«درس» مورد توجه باشد:

▪ مشاركت زنان در جهاد:

شركت در جبهه پیكار و همدلی و همراهی با نهضت مردانه امام حسین و مشاركت در ابعاد مختلف آن از جلوه‏های این حضور است. چه همكاری طوعه در كوفه با نهضت مسلم، چه همراهی همسران برخی از شهدای كربلا، چه حتی اعتراض و انتقاد برخی همسران سپاه كوفه به جنایتهای شوهرانشان مثل زن خولی.

▪ آموزش صبر:

روحیه مقاومت و تحمل زنان- نسبت - به شهادتها در كربلا درس دیگر نهضت بود. اوج این صبوری و پایداری در رفتار و روحیات زینب كبری«ع» جلوه ‏گر بود.

▪ پیام رسانی:

افشاگریهای زنان و دختران كاروان كربلا چه در سفر اسارت و چه پس از بازگشت به مدینه پاسداری از خون شهدا بود. سخنان بانوان، هم به صورت خطبه جلوه داشت، هم گفتگوهای پراكنده به تناسب زمان و مكان.

▪ روحیه بخشی:

در بسیاری از جنگها حضور تشویق آمیز زنان در جبهه، به رزمندگان روحیه می‏بخشید. در كربلا نیز مادران و همسران بعضی از شهدا این نقش را داشتند.

▪ پرستاری:

رسیدگی به بیماران و مداوای مجروحان از نقشهای دیگر زنان در جبهه‏ها، از جمله در عاشوراست. نقش پرستاری و مراقبت حضرت زینب از امام سجاد«ع» یكی از این نمونه‏هاست. (۳)

▪ مدیریت:

بروز صحنه‏های دشوار و بحرانی، استعدادهای افراد را شكوفا می‏سازد.

● نقش حضرت زینب در نهضت عاشورا و سرپرستی

كاروان اسرا، درس«مدیریت در شرایط بحران» را می‏آموزد. وی مجموعه بازمانده را در راستای اهداف نهضت، هدایت كرد و با هر اقدام خنثی كننده نتایج عاشورا از سوی دشمن، مقابله نمود و نقشه‏های دشمن را خنثی ساخت.

▪ حفظ ارزشها:

درس دیگر زنان قهرمان در كربلا، حفظ ارزشهای دینی و اعتراض به هتك حرمت خاندان نبوت و رعایت عفاف و حجاب در برابر چشمهای آلوده است. زنان اهل بیت، با آن كه اسیر بودند و لباسها و خیمه‏هایشان غارت شده بود و با وضع نامطلوب در معرض دید تماشاچیان بودند، اما اعتراض كنان، بر حفظ عفاف تأكید می‏ورزیدند. ام كلثوم در كوفه فریاد كشید كه آیا شرم نمی‏كنید برای تماشای اهل بیت پیامبر جمع شده‏اید؟

وقتی هم در كوفه در خانه‏ای بازداشت بودند، زینب اجازه نداد جز كنیزان وارد آن خانه شوند. در سخنرانی خود در كاخ یزید نیز بر اینگونه گرداندن بانوان شهر به شهر، اعتراض كرد:«ا من العدل یابن الطلقاء تخدیرك حرائرك و امائك و سوقك بنات رسول الله سبایا قد هتكت ستورهن و ابدیت وجوههن یحدو بهن الأعداء من بلد الی بلد و یستشرفهن اهل المناهل و المعاقل و یتصفح وجوههن القریب و البعید و الغائب و الشهید...»(۴) و نمونه‏های دیگری از سخنان و كارها كه همه درس‏آموز عفت و دفاع از ارزشهاست.

▪ تغییر ماهیت اسارت:

اسارت را به آزادی بخشی تبدیل كردند و در قالب اسارت، به اسیران واقعی درس حریت و آزادگی دادند.

▪ عمق بخشیدن به بعد عاطفی و تراژدیك كربلا:

گریه‏ها، شیونها،عزاداری بر شهدا و تحریك عواطف مردم، به ماجرای كربلا عمق بخشید و بر احساسات نیز تأثیر گذاشت واز این رهگذر، ماندگارتر شد.

پی‏نوشت ها:

۱) زندگانی سید الشهدا،عماد زاده،ج ۲، ص ۱۲۴، به نقل از لهوف، كبریت احمر و انساب الأشراف.

۲) همان، ص ۲۳۶.

۳) در این زمینه ر.ك: مقاله «درس های امدادگری در نهضت عاشورا» از مؤلف (مجله پیام هلال، شماره ۲۶، شهریور۱۳۶۹).

۴) عوالم(امام حسین)، ص ۴۰۳، حیاهٔ الامام الحسین،ج ۳، ص ۳۷۸.

- بر گرفته از فرهنگ عاشورا، جواد محدثی‏، صفحه ۱۹۵.