الفبای تغذیه نوزاد

آمارها نشان می دهد که حدود ۱۴۸ میلیون کودک در کشورهای در حال توسعه از تغذیه مناسبی برخوردار نیستند

تغذیه صحیح و متعادل کودک نه تنها زمینه را برای رشد جسمی او میسر می‌کند، بلکه با تاثیر بر سلول‌های مغزی سبب رشد فکری و روانی او نیز می‌شود....

بنا به گزارش سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۳ میلادی، میزان مرگ و میر کودکان ایرانی زیر ۵ سال در هر هزار تولد زنده، ۳۹ نفر بوده؛ در حالی که میانگین مرگ کودکان زیر ۵ سال در کشورهای صنعتی ۶ نفر در هزار نفر تولد است. طبق گزارش یونیسف در سال ۱۹۹۰میلادی نیز ۹۳ مرگ در هر هزار تولد در دنیا رخ داده که پیامد آن، جان سپردن ۷ میلیون کودک بوده. طبق همین گزارش، حدود ۱۴۸ میلیون کودک در کشورهای در حال توسعه از تغذیه مناسبی برخوردار نیستند و کمبود غذا، عدم رعایت بهداشت و مصرف آب تصفیه نشده باعث آسیب‌پذیری کودکان و افزایش مرگ زودرس میان آنها می‌شود.

سوءتغذیه و کمبود انرژی و مواد پروتئینی خطر مرگ کودکان را تا۱۰ برابر افزایش می‌دهد و تقریبا علت مرگ بیش از نیمی از کودکان، سوءتغذیه است اما آنهایی که از سوءتغذیه جان سالم به در می‌برند از ناتوانی‌های مغزی و فکری رنج می‌برند. آمارها نشان داده است کمبود تغذیه‌ای دوران بارداری چنانچه نوزاد کمبود وزن داشته باشد، ۵ امتیاز، کمبود آهن ۹ امتیاز و اگر نوزاد شیر مادر نخورد ۸ امتیاز از ضریب هوشی او می کاهد. کودکان بسیاری از سوءتغذیه و عوارض ناشی از آن رنج می‌برند. سوءتغذیه باعث بروز بیماری‌های گوناگون، عدم رشد جسمی و روانی، پیدایش اختلالات گوارشی و کبدی،‌ قلبی‌عروقی، عصبی و بی‌اشتهایی می‌گردد. توصیه‌های زیر کمکی برای والدین است تا بتوانند از سوءتغذیه کودکان خود حتی در جوامع کم‌درآمد پیشگیری کنند.

رژیم‌غذایی خانم‌ها در دوران بارداری و شیردهی خیلی مهم استخانمی که در دوران کودکی تغذیه ناکافی داشته است، دوران بارداری و شیردهی خوبی نداشته، ذخیره بدنی او مصرف شده و سوءتغذیه وی تشدید می‌یابد و علاوه بر او سوءتغذیه گریبانگیر فرزندش نیز می‌شود. بنابراین به مادران توصیه می‌‌کنم یک برنامه غذایی متنوع حاوی مقدار کافی کالری، پروتئین و املاح و ویتامین‌ها داشته و افزایش وزن متناسب داشته باشند. همچنین محدودیت انرژی دوران بارداری در زنان چاق باعث تولد نوزاد کم‌وزن می‌شود. در صورتی که موادغذایی مناسب در رژیم مادر وجود نداشته باشد، کمبودها در مادر بیشتر دیده می‌شود (به خصوص املاح کلسیم، آهن، روی و ویتامین‌ها). در دوران شیردهی نیز با توجه به نیاز بدن میزان انرژی، پروتئین و ویتامین‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین غذای دوران بارداری و شیردهی با توجه به سن و وزن مادر باید تنظیم و رعایت شود و زایمان به موقع انجام شود نوزاد با وزن ۳ تا ۵/۳ کیلوگرم به دنیا می‌آید.

● اهمیت تغذیه انحصاری نوزاد با شیر مادر تا ۶ ماهگی

از بدو تولد تا ۶ ماهگی، شیر مادر بهترین غذا برای رشد و نمو جسمی و روانی نوزاد است و به علت وجود آنتی‌بادی‌ها در شیر مادر، او در مقابل بیماری‌های گوارشی مانند اسهال، استفراغ و عفونت‌های تنفسی ویروسی واکسینه می‌شود و از بروز بیماری‌های عفونی نیز جلوگیری می‌شود. در صورت تمایل، شیر مادر تا ۲ سالگی ادامه خواهد داشت. شیر مادر علاوه بر اینکه برای کودک مفید است، باعث می شود مادر نیز کمتر به سرطان پستان، تخمدان و کم‌خونی مبتلا ‌شود. فاصله‌گذاری مناسب بین تولدها نیز اثر بسیار زیادی روی سلامت کودک و مادر دارد.

پیگیری وزن نوزاد را جدی بگیریدیکی از شاخص‌های سلامت شیرخواران اندازه‌گیری ماهیانه وزن و قد شیرخواران و ثبت کارت پایش به صورت تصویری است که برای پسران به رنگ آبی، برای دختران به رنگ صورتی برای رشد جنسی آنها در نظر گرفته می‌شود. یک طرف کارت هم برنامه واکسیناسیون و غذای تکمیلی است که به مادر آموزش داده می‌شود و او باید آن را نزد خود نگه ‌دارد. چنانچه کودک در بدو تولد ۳ تا ۵/۳ کیلوگرم وزن داشته باشد، ماه‌های اول ۸۰۰ تا ۹۰۰ گرم اضافه وزن، در ۶ ماهگی دو برابر وزن تولد، در ۸ ماهگی ۸ کیلوگرم و در یک سالگی ۱۰ کیلوگرم و در دو سالگی ۵/۱۲ کیلوگرم وزن خواهد داشت. چنانچه شیرخوار در ۲ ماه متوالی اضافه وزن مناسب نداشت باید مراقبان بهداشت به والدین هوشیاری داده و اقدام مناسب پیگیری شود.

● تغذیه تکمیلی

اکثر شیرخواران در ۶ ماهگی به بعد علاوه بر شیر مادر به غذاهای تکمیلی نیمه‌جامد نیازمندند وغذاهای نیمه‌جامد باید به تدریج و به‌صورت تک‌تک به رژیم غذایی اضافه شده و حساسیت و علاقه کودک به انواع غذاها مشخص شود. رژیم غذایی شیرخوار ابتدا به‌صورت فرنی پودر برنج و بادام (حریره بادام) از مقدار کم شروع و به تدریج اضافه شود. بعد سوپ سبزیجات، هویج، برنج به اضافه ماهیچه ابتدا به صورت صاف کرده بعد به صورت مخلوط نرم داده شود. هم‌زمان با سوپ ماست برای رشد استخوانی و دندان‌ها اضافه شود. از ۸ ماهگی یک عدد زرده تخم‌مرغ و از یک سالگی یک عدد شیر پاستوریزه در صورت تحمل و سفیده تخم‌مرغ و به تدریج از یک سالگی به بعد غذاهای مناسب خانواده به رژیم غذایی کودک اضافه می‌شود. در این مدت قطره مولتی‌ویتامین و قطره آهن با آب‌میوه یا پوره میوه‌جات ادامه دارد.

غذایی که کودک دوست ندارد و از آن امتناع می‌کند نباید به زور به وی داده شود و با توجه به معده کوچک کودک و نیاز به کالری فراوان باید چند بار روزانه به فاصله ۲ تا ۳ ساعت به کودک غذا داده شود. سیب‌زمینی به صورت پوره با کره، روغن، کره با سوپ ارزش کالری زیاد برای کودکان دارد. از ۸ ماهگی بیسکوییت و نان برشته با چای داده می‌شود. گوشت قرمز ماهیچه منبع خوب آهن برای شیرخواران در سوپ یا چرخ کرده در پلو برای کودکان بزرگ‌تر بسیار مفید و حبوبات مانند عدس منبع خوب آهن است.

● طرز تغذیه کودک در دوران بیماری

بسیاری از بیماری‌های عفونی مانند اسهال، استفراغ و سرماخوردگی توام با تب چنانچه در فصل زمستان تکرار شود باعث کاهش اشتها و از دست دادن آب بدن و کمبود وزن کودک، به‌خصوص در کارت رشد او می‌شود. در این‌گونه موارد غذای مناسب آبکی، سوپ، آب‌میوه‌ همراه با شیر مادر به تدریج به کودک داده می‌شود. در صورتی که کودک کمبود وزن داشته باشد، باید به مدت یک هفته تا یک ماه غذای اضافی برای کودک در نظر گرفته شود تا کودک به وزن طبیعی خود بازگردد. باید توجه داشت در موارد سرماخوردگی، تب و اسهال و استفراغ شیر مادر قطع نشود.

همچنین باید توجه داشت گاهی اوقات کودک در خانواده‌ای با درآمد خوب، وزن خوب دارد اما به علت سوءتغذیه، کمبود ویتامین D، عدم تجویز مواد آهن‌دار یا روی که در رژیم غذایی موجود نبوده است دچار کم‌خونی فقرآهن یا نرمی استخوان می‌شود.

دکتر اکبر کوشانفر

استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، متخصص کودکان