شعله های آتش طلب

نیایش و انواع آن از دیدگاه دین پژوهی معاصر در ذیل عنوان تجربه دینی و انواع آن با خصوصیات پدیده شناسانه و روان شناختی و پیامدهای فلسفی كلامی اش به گستردگی مورد بحث قرار گرفته است

● درنگی در مفهوم و اهمیت دعاشعله های آتش طلب

نیایش و انواع آن از دیدگاه دین پژوهی معاصر در ذیل عنوان تجربه دینی و انواع آن با خصوصیات پدیده شناسانه و روان شناختی و پیامدهای فلسفی- كلامی اش به گستردگی مورد بحث قرار گرفته است. ناگفته پیداست كه توصیف ابعاد نیایش در گنجایی یك نوشتار كوتاه نیست، بلكه باید كتاب ها نوشت تا بتوان به تفصیل در این باب سخن راند. این نوشتار تنها مدخلی است بر تأملات پسین كه امید است به مدد پروردگار توفیق تقریر یا تحریر آن ناگفته ها نصیب شود. یارب دعای خسته دلان مستجاب كن.

اگر نیایش را گونه ای تجربه دینی (religiousexperience) بدانیم، كه باید گفت چنین است، آن گاه می توان بحث از نیایش، ماهیت، اقسام، ویژگی ها، منزلت شناختاری و شأن معرفتی آن و نسبت آن با باورهای دینی، ارزش ها، زندگی دینی و دیگر مباحث همبسته با آن را یكی از اركان اصلی دانش فلسفه دین و نیز دانش الهیات نوین به شمار آورد. در این صورت دامنه بحث چنان فراخ خواهد شد كه به یك مقاله، رساله یا كتاب نیز نمی توان لُبّ مقصود را باز گفت.

هرچند كه ادب زیبا و غنی پارسی سرشار از گوهرهای ارجمند اسرار عبادت و خدا آگاهی است، ولی امروز نگرش های نوینی از سوی روان شناسان، انسان شناسان، متكلمان معاصر، فیلسوفان دین و عرفان پژوهان نامدار به این مقوله زیبا و دیرپای فرهنگ بشری شده كه ابعاد جدیدی از حقیقت دعا و عبادت و پیوند استوار آن با جان آدمی را آشكار ساخته است.

بحث از نیایش و شیوه های آن، امروزه نه تنها در دانش فلسفه دین كه در روان شناسی دین نیز از رونقی به سزا برخوردار است(?). امروز سخن از تحذیرگری دین و یا غفلت زدایی دعا و دینداری و دین گرایی را حاصل عقده مندی بشر دانستن، سخنی بی خریدار و متاعی بی مشتری است. این سخنان شاید در قرن نوزدهم، اندیشه هایی مترقی، انقلابی یا علمی به شمار می رفت، ولی امروزه مشت فریب كاران دغل باز گشوده شده و این كالاها در بازار خرد، اعتباری ندارند. دین پژوهان بزرگ عصر ما دیری است كه دروغ و دغل این سخنان رسوا و فریبكارانه و عوامانه را بر آفتاب افكنده اند. خطاهای بی شمار ماركس، دوركیم، فروید، فویر باخ، ملحدان و شكاكانِ به حاشیه رانده شده برملا شده و چنان از سوی اندیشمندان دین پژوه جدید تیپا خورده اند كه بعید است دیگر بار در عرصه دانش و بینش سر بر كنند.

نیاز آدمی به دین، خداگرایی، پرستش و معنویت با تحلیل های عالمانه مورد تصدیق و اعتراف روان شناسان دین قرار گرفته است. ابراهام مزلو از نیازهای معنوی و خود شكوفایی (self-actualization) و تجربه های اوج (peak-experiences) و انگیزش رفتار معنوی در بشر سخن می گوید و ده ها و صدها اندیشمند دیگر همچون اریك فروم، آلپورت، كارن هورنای، ویلیام جیمز، ویكتور فرانكل، هیوستون اسمیت، و فیلسوفان و سنت گرایانی همچون گنون، ماركوپالیس، مارتین لینگز و هاكسلی در باب اصیل بودن نیازهای معنوی بشر و ریشه دار بودن دغدغه های معنوی، الهی و عرفانی او سخن های بدیع، لطیف و خردمندانه گفته اند.

در آغاز ظهور و تأسیس رشته دین پژوهی بیشتر مسایلی همچون خاستگاه دین مطرح بود كه پوزیتیویست ها و نیز تكامل گرایان داروینی و پاره ای ملحدان فیلسوف یا جامعه شناس درباره آن اظهار نظر كردند. ولی پس از رسیدن به مرحله استقرار دانش دین شناسی، بحث از وجود خدا، منشأ پیدایش دین، یا تحقیق درباره مناسك دینی (rites) جای خود را به مباحثی درباره عقلانیت دین و باورهای دینی، زبان دینی، تجربه دینی، ماهیت و گوهردین، تفسیر ایمان، تعدّد ادیان و بحث هایی از این دست داد كه البته با سیر تحول دانش ادیان و افزایش داده ها، برخی مباحث برجسته تر می شد یا گاهی بحث های نوینی بر بحث های كهن افزوده می شد.

در پرتو یافته های باستان شناسان و مردم شناسان و پژوهش های میدانی و تجربی جامعه شناسان و روان شناسان، امروزه نقش ساختاری و جدایی ناپذیر دین در شخصیت و زندگی بشر بیش از گذشته آشكار گردیده است.

شور دینی، مبتنی بر شعور دینی است و شعور دینی بُعدی اصیل و ریشه دار در وجود آدمی است كه نمی توان آن را نادیده گرفت. غیر از فیلسوفان وجودی مثل كی یركگارد، یاسپرس، اونامونو، گابریل مارسل، متألهانی كه رویكردی وجودی به دین دارند، به ویژه كسانی مانند پل تیلیخ و رودولف بولتمان و نیز پدیده شناسان دین همچون شلایرماخر، فاندرلیو، رودولف اُتّو، میرچاالیاده، بِرِده كریستنسن، ژوزف بلیكر و ده ها متكلم و فیلسوف نام آور دیگر، به صراحت، بر اصیل بودن حس پرستش و دین ورزی آدمی مُهر تأیید نهاده اند.

بدین سان نیایش بخشی از ساختار وجود آدمی است. همین یافت مستقیم حضوری است كه او را به نیایش و تضرّع در آستان حق فرامی خواند. نیایش در عمق جان او ریشه دارد، نه این كه حاصل ترس و جهل او در برابر سیل و طوفان و زلزله و بلایای طبیعی باشد.

متكلمان، عارفان و پدیده شناسانی مثل شلایر ماخر، و به ویژه اُتّو، نیایش و میل پرستش در آدمی را زاییده شعور به مخلوقیت (feeling of creaturedness) او می دانند. آن جا كه آدمی در می یابد موجودی است مخلوق، و الوهیتی در كار است كه خود را به گونه های مختلف جلوه گر می سازد، میل به ارتباط و عطش رسیدن و وصول به آن مطلقاً دیگر (the wholly other) یا نومنیوس در او بیدار می شود(?). وقتی كه اخگر مقدس رجوع به اصل در آدمی شعله ور شد، آرام و قرار را از او می گیرد و دردمندانه به نیایش با خدا رو می آورد و روزگار وصل خویش را باز می جوید.

پس دعا زاییده معرفت است و نفی استغنا از آدمی. این جا است كه حاجت خواهی، عرض نیاز، درك ذلّت و حقارت خودواظهارندامت ازكجروی ها از مضامین اصلی و همیشگی دعاها در همه ادیان است؛ خواه در گزین گویه های بودا و زرتشت در سوتره ها و گاتاها باشد، خواه در مصایب ایوب و نوشته های پولس قدیس، اعترافات سنت اگوستین، فغان نامه گریگوار، سرودهای گورونانك، مناجات نامه های عارفان مسلمان همچون خواجه عبدالله انصاری، ابوسعید ابوالخیر، جامی، عطار، مولانا، سنایی و دیگران باشد.

دقت در مضامین دعاها، به ویژه دعاهای اسلامی، این را بدون تعصب و مبالغه می گویم، عمق عرفانی، معرفتی، اعتقادی، تربیتی و روح پروری و آگاهی بخشی آنهارا نشان می دهد؛ دعاهایی كه یكسره عرفان و حكمت و باورزایی و خداجویی و معاداندیشی اند؛ به ویژه در ادبیات دعایی اسلام، بیان رنج و غربت آدمی هم هست، بیان دلتنگی او، دورافتادن و مهجور ماندن از حضرت دوست و از رفیق اعلی.

كوتاه سخن آن كه نیایش مراتبی دارد كه از درخواست حلّ مشكلات و رفع نیازهای مادی و دنیوی آغاز می شود و سپس اوج می گیرد و به حاجات روحی می رسد. درخواست قرب و وصل و فنا، طلب دیدار، نه دینار. مجالست با دوستان خداوند، تأمل در اسرار هستی و مبدأ و معاد، نیل به بلندای مقام شهود و حقایق را به عیان دیدن و فراتر از لفظ و شرح و عبارت رفتن، روح آدمی را به انگیزش و تموج درمی آورد. فراتر از این حالات نیز مقاماتی است كه حاصل نیایش و خلوص بندگی است و لفظ و عبارت آن را برنمی تابد و به گفته خواجه نصیرالدین طوسی در شرح نمط نهم كتاب اشارات ابن سینا: فَاِنّما لا یُفَهِّمُها الحدیث و لا تُشَرِّحُها الّعِبارَهُ وَ لا یَكشِفُ المَقالُ عَنها غَیرَ خَیالٍ ؛ یعنی این مسایل به گفت و شنود قابل فهم نیست و سخن و عبارت و شرح و بسط نمی تواند نقاب از رخسار این حقایق برگیرد و تنها می توان به خیالی، شبح آلود و مبهم دست یافت.

در نیایش احوالی پدید می آید كه فیلسوفان دین امروز آن را تجربه دینی می نامند؛ یعنی كه آدمی با جان خود اموری را می یابد كه به ذهنش خطور نكرده است. مواجهه وجودی با حقایقی پنهان و دور از دسترس حواسّ و برتر از خیال و قیاس و گمان و وهم و فراتر از تمامی آنچه كه خوانده و شنیده است. انتقال این احوال و بازگفت این اسرار امكان پذیر نیست. باید مرد راه بود و صادقانه گام در طریق سلوك نهاد و به آستان حقیقت رسید. به همین سبب خواجه نصیر در ادامه سخنش علاقه مندان را دعوت به سلوك می كند: وَ مَن اَحبَّ أن یَتعَرفَّها فَلیَتَدَّرج إلی أن یَصیرَ مِن أهلِ المُشاهَدَهِ دوُنَ المُشافَههِ وَ مِنَ الواصِلینَ إلَی العَینِ دوُنَ السّامِعینَ لِلأثر ؛یعنی هركسی دوست دارد رمزی از این حقایق بداند، باید گام به گام و پله پله سلوك كند تا خود از اهل شهود شود و حقایق رابه عیان و دیده جان ببیند، نه این كه تنها به خوانش و روایت این احوال یا شنیدن و بازگویی آنها بسنده كند.

پاكی و طهارت كامل، در ظاهر و باطن وجود، شرط مهم طیّ این راه است كه سلوك كاری دشوار است. بوعلی در اشارات خوش گفته است كه: جَلَّ جَنابُ الحَقّ عَن أن یَكوُنَ شَریعَهً لِكُلِّ واردٍ، أو یَطلِّعَ عَلَیهِ أحد إلاّ واحد بعدَ واحدٍ ؛ یعنی آستان حق بسی والاتر از آن است كه همچون چشمه ای در دسترس باشد تا هر رهگذری بتواند از آن آب برگیرد، مگر بندگان و خاصّان راه پیموده و طالبان صادق و سالكان راستین كه قطع مراحل كرده و به این چشمه وصال بار یافته اند، آنان نیز یگانه های روزگارند كه یكان یكان به این مرحله می رسند نه گروها گروه. پس باید پاك شد تا به شهود رسید و نیایش، دعا، عبادت، مناجات، ذكر حق، ركوع و سجود، نماز عاشقانه، بندگی مخلصانه، همه و همه، كلید در این گنج شایگان و نعمت بی زوالند. قصه همین است كه نقش سرنوشت ساز نیایش و بندگی در پاك سازی روح و صفا بخشی جان فراموشمان نشود. غبار ره بنشان تا نظر توانی كرد! وگرنه جمال دوست بی پرده و نقاب است. هرچند كه ما را به كنه ذات او راهی نیست، اما نومید نباید بود كه خود ما را خوانده است و به دیده اهل معنا رخ نهفتن نیز برای شعله ور ساختن آتش طلب در ماست.:

آستین بر روی و نقشی در میان افكنده ای

خویشتن پنهان و شوری در جهان افكنده ای

هر یكی نادیده از رویت نشانی می دهد

پرده بر دار ای كه خلقی در گمان افكنده ای

و این همان دیالكتیك وجودی نظریه تجلّی است كه در حكمت و عرفان اسلامی در موضوع رابطه انسان و خدا و تجلی خدا بر بشر مطرح شده است. رابطه وجودی دو سویه كه تنها به یك سو كه عین بی سویی است، قائم و متكی است. حاصل سخن آنكه نیایش یك رابطه وجودی دوسویه است كه در نهایت به حاكمیت و احاطه تام و تمام یكسو می انجامد و بنده، خود را سراپا عین فقر و احتیاج به حق می یابد. نیایش دارای ابعاد وجودی و حقیقتی ریشه دار در هستی آدمی است و بنابراین پدیده ای مقطعی، روبنایی، سطحی و گذرا نیست، بلكه امری ساختاری و سرشتین است كه در ساخت واقعیت بشری مدخلیت دارد و به همین سبب ماندگار و پایدار و جدایی ناپذیر از روح آدمی است.

نیایش به معنای بی اقدامی، خزیدن به گوشه انزوا و تسلیم و عزلت نیست، بلكه جانمایه نشاط و تلاش و كوشش و شجاعت است كه اتصال جان با حق، ذاتاً شجاعت زا و امیدبخش و نشاط آور است. به همین دلیل است كه عارفان واقعی شجاع ترین و شادترین افرادند.