سراینده دلدادگی و شیفتگی

محمود فرشچیان و نگاره هایش

هر کسی برای نخستین بار طرح یا نقاشی‌ای از محمود فرشچیان ملاحظه کند، هیجان شدیدی در خود احساس می‌کند و از همان اولین لحظه درمی‌یابد که فرشچیان هنرمندی است که اگرچه همه اصول و منابعی را که استادان پیش از او می‌دانسته‌اند عمیقا و به‌خوبی می‌شناسد، با این همه اثری خلق می‌کند که تشخص ویژه خود را داراست. همین کیمیاگری است که فرشچیان را به‌عنوان یکی از استادانی مطرح کرده که هرگز کسی از لذت بردن از آثار او و مجذوب شدن به غنا و تنوع آنها خسته نمی‌شود. کیست که تحت‌تاثیر جاذبه آن آزمونه (پالت) غنی و سرشاری که از رنگ‌های گونه‌گون نقاشی‌های فرشچیان آفریده می‌شود، قرار نگیرد؟ او با شجاعتی بی‌سابقه و شگفت‌انگیز در به کار بردن رنگ‌های بسیار تند که گاه ملایم و رنگ‌باخته به نظر می‌آید، از حس غریزی و خدادادی بهره می‌برد که همان رنگ‌ها را با سایه‌روشن‌هایش به صورت یکی از زیباترین و دلرباترین ویژگی‌های نگارگری معاصر ایران به جلوه درآورده است. از این‌روست که بینندگان، خود را در برابر برترین سنت موروثی رنگ‌آمیزی و تذهیب‌کاری ایرانی می‌یابند؛ همان سنت بازمانده از نقاشان دوران تیموری و صفوی که به‌گونه‌ای باورنکردنی، احساس شگرف و درک پیشرفته‌ای از «رنگ» داشتند.

آن حس با مشاهده هر روزه مناظر و چشم‌اندازهای ایران با کوهستان‌های پوشیده در رنگ‌های اعجاب‌انگیز و آسمان‌های رنگارنگش که از زیباترین آسمان‌های عالم است، در بینندگان نیرومند‌تر و شفاف‌تر می‌شد. اینکه آسمان ایرانی نوبه نو از رنگی سرخ و آتشین که گویا زرین است به رنگی آبی و گسترده که ستارگان درخشان آن را آراسته کرده‌اند و در آن جای گرفته‌اند، درمی‌آید همان تناوب سنتی مینیاتور ایرانی است و همین احساس به حد کمال نیز در هنرمند ما وجود دارد. او آن را با مهارت و ظرافت خاصی روی آزمونه خود در هم می‌آمیزد و با تنوع رنگ‌ها و سایه‌روشن‌های مواج آن هنرآفرینی می‌کند.

در رویکرد به هنر فرشچیان، شناخت پر دامنه و اطلاع وسیع او از مجموعه آثار تصویرسازی سنتی ایران را باید به خاطر سپرد. او با روشن‌بینی ماهرانه و ظریفی پرده‌های نقاشی را که متقدمان بر او با الهام از متون پرآوازه ادب فارسی ساخته و پرداخته‌اند به‌خوبی می‌شناسد و همین متون یعنی شاهنامه فردوسی و خمسه نظامی، همواره روح ایرانیان را تقویت می‌بخشد و عرصه‌های رزم و صحنه‌های بزم و منظره‌های شکار و لحظه‌های دیدارهای عاشقانه در آنهاست که یکی پس از دیگری در آن پرده‌های نقاشی ظاهر می‌شود و به این وسیله دنیای تصورات و تخیلات ایرانیان فرهیخته، آباد و سرسبز می‌شود. منظور همان دنیایی است که شعر، فرمانروای بلامنازع آن، همواره در خدمت بیان مفاخر و مایه مباهات گذشته‌ای فارغ از قید زمان است. فرشچیان که مایه‌گرفته و انباشته از همان مجموعه است، مقام مشخصی را در سلسله نقاشان سنتی ایرانی داراست.

به این پرندگان خیال‌انگیز، به سیمرغ‌هایی که بعضی آسمان‌ها را زیر بال و پر خود گرفته‌اند یا بدین قهرمانان اساطیری ایران باستان که نبردهای دلیرانه آنان را هنر این نگارگر به زمان حاضر آورده، بیندیشیم. همه اینان که نموداری از انسان‌های ی هستند که در شرایطی سخت پایداری می‌کرده‌اند، سراینده نغمه‌ها و آفریننده لحظاتی هستند که آدمی می‌کوشد تا از گردش همان چرخ گردونی که طالع‌بینان سعی در رازگشایی آن دارند، بگریزد. فرشچیان در آثار خود موفق می‌شود لحظاتی از آن خوشبختی فراگیر را به چنگ آورد و به منظور آرامش بخشیدن به ما، قلم‌موی تحسین‌برانگیز و فریبای خود را روی کاغذ، پای بر جای نگه‌دارد. کیست که چهره‌های دلربایی را که شاهکارهای این هنرمند، گویی به آن جان بخشیده است با دیده تحسین ننگریسته باشد؟ آنان با دلربایی‌ای که آمیزه‌ای از صفا و پاکی و هیجان انگیزی شدیدی است، تماشا‌کننده را محسور خود می‌کنند و او را به دنیای خیال می‌کشانند. این پیچ و خم دادن و اوج و حضیض بخشیدن به آن چهره‌ها همان نگارگری‌ای است که دقیقا در راستای سنت نقاشان بزرگ هرات در پایان قرن پانزدهم (میلادی) قرار دارد و مگر توجه عمیق به آن و بیان دل‌انگیز آن نیست که کمال‌الدین بهزاد نقاش را بزرگ‌ترین استاد در میان همه مینیاتوریست‌های ایران کرده است؟ بهزاد نیز قاعدتا آن را از زندگی صوفیانه خود الهام گرفته که او را در تحقق چنین نوآوری اعجازآمیز و کریمانه‌ای مجاز کرده است.

هنر فرشچیان در این جهت بسیار توانمند است زیرا با زبردستی خیره‌کننده‌ای که برخلاف منش و روش ظریف اوست، با قدرتی کوبنده با انسان امروزی سخن می‌گوید و براساس سنت نگارگری ایرانی، در دنیایی فارغ از زمان، در ناکجاآباد از راه و رسم و موضوعات بنیادی زندگی انسان، نیروی حیات‌بخش و شورش و عشق، نبرد با عناصر ناسازگار، دلدادگی و شیفتگی، اندوه و مرگ می‌سراید.

فرانسیس ریشار