مرغِ همسایه

بررسی وضیعت خصوصی سازی مخابرات در کشورهای منطقه

بعد از یک سال تلاش شبانه روزی در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات، دولت و سازمان خصوصی سازی، طلسم ورود مخابرات به سازمان بورس شکسته شد تا بزرگترین واگذاری یک شرکت دولتی به بخش خصوصی در تاریخ ایران شکل بگیرد. به گفته غلام رضا حیدری کرد زنگنه، رئیس سازمان خصوصی سازی، این جریان با پیگیری های مستقیم رئیس جمهور همراه بود تا موانع موجود در مسیر ورود مخابرات به بورس برطرف شود و سرانجام، نام شرکت مخابرات در تابلوی اصلی بورس قرار گیرد. محمدرضا رهبر، نایب رییس شرکت بورس و کارگزار عرضه کننده سهام بلوکی شرکت مخابرات نیز انجام معامله با این حجم را در دنیا بی نظیر دانست و گفت: «با انجام معامله بلوکی شرکت مخابرات گام بزرگی در جهت اجرای سیاست های اصل ۴۴ قانون اساسی برداشته شد و ارزش و حجم معاملات بازار سرمایه افزایش یافت. با انجام معامله بلوکی ۵۰ درصدی شرکت مخابرات، حداقل ۸ هزار میلیارد تومان به ارزش معامله افزوده شده و که با این افزایش، نسبت سهام داد و ستد شده، ارزش کل بازار را افزایش داد». سهام بلوکی مخابرات در حالی براساس مصوبات هیات واگذاری در روز ۲۵ شهریور ۱۳۸۸ فروخته شد که تنها دو کنسرسیوم داخلی در این رقابت حضور داشتند. شرکت تعاونی پیشگامان کویر یزد به همراه کنسرسیوم توسعه اعتماد مبین خریدارانی بودند که اهلیت و صلاحیت آن ها توسط هیات واگذاری تایید شد.

اما پیش از آغاز این معامله، شرکت تعاونی پیشگامان کویر یزد به دلیل نداشتن صلاحیت امنیتی از رقابت خارج شد. سه شرکت تشکیل دهنده کنسرسیوم اعتماد مبین خریدار سهام شرکت مخابرات، شامل شرکت های سرمایه گذاری توسعه اعتماد و شهریار مهستان از شرکت های زیر مجموعه بنیاد تعاون سپاه و همچنین شرکت گسترش الکترونیک مبین ایران از شرکت های زیر مجموعه ستاد اجرایی فرمان امام می شوند. این معامله بزرگ تنها نیم ساعت طول کشید و برای آن کنسرسیوم اعتماد مبین و شرکت سرمایه گذاری مهر اقتصاد ایرانیان با یکدیگر به رقابت پرداختند که البته هر دو شرکت از زیر مجموعه های سپاه پاسداران هستند. به گفته عیسی رضایی مدیرعامل مؤسسه مهر اقتصاد ایرانیان، ۱۰۰ درصد سهام این شرکت متعلق به صندوق قرض الحسنه بسیجیان(مؤسسه مالی اعتباری مهر) است.اما از بین این دو کنسرسیوم داخلی، روز ۲۵ شهریور ۵۰ درصد به اضافه یک سهم شرکت مخابرات به ارزش ۷۸۰۰ میلیارد تومان معادل هشت میلیارد دلار در بورس اوراق بهادار تهران عرضه شد و به فروش رسید و در پایان، کنسرسیوم اعتماد مبین موفق شد. بر اساس قوانین موجود، خریدار این سهام باید ۲۰ درصد از قیمت را به صورت نقدی و بقیه را نیز در شانزده قسط و هر شش ماه یک بار بپردازد.

بدین ترتیب، خریدار سهام شرکت مخابرات باید یک هزار و ٥٦٠ میلیارد تومان به صورت نقدی به حساب خزانه دولت واریز کند. با انجام بزرگترین معامله تاریخ بورس، گام بزرگی در اجرای سیاست های اصل ۴۴ برداشته شد و با افزایش حجم معاملات، شرکت مخابرات بورس ایران به دنیا بیشتر معرفی شد. به گفته رئیس بورس، ۲۲ میلیارد و ۹۳۶ میلیون و ۸۲۷ هزار و ۸۲۷ سهم معادل ۵۰ درصد به اضافه یک سهم از سهام شرکت مخابرات به قیمت پایه هر سهم سه هزار و ۴۰۰ ریال در بازار اول بورس به صورت ۲۰ درصد نقد و ۸۰ درصد اقساط روز ۲۵ شهریور عرضه شده است. به گفته مدیرعامل شرکت مخابرات، با قطعی شدن این معامله تاریخی، شرکت مخابرات به طور کامل از حوزه دولتی خارج خواهد شد. اگر چه با این اتفاق بزرگترین واگذاری از بخش دولتی به بخش خصوصی در تاریخ ایران شکل گرفت، اما بسیاری از منتقدان این جریان را مخالف اصل ۴۴ قانون اساسی دانستند و اظهار کردند که با این واگذاری هیچ گونه خصوصی سازی صورت نگرفته است.

رئیس سازمان بورس هم در پاسخ به این منتقدان اعلام کرده است که معامله سهام مخابرات طبق مقررات بورس انجام شده و هیچ یک از قوانین این سازمان که همگی مبتنی بر اصل رقابت هستند، نقض نشده است. علی صالح آبادی در این خصوص گفت: «اسامی خریداران بلوک مدیریتی شرکت مخابرات ایران هنوز قطعی نشده و تا قطعی نشود نمی توان درباره این معامله اظهار نظر قطعی و نهایی کرد. کنسرسیوم خریدار سهام مخابرات که شامل شرکت های سرمایه گذاری مختلف می شود، ظرف ۳۰ روز مهلت دارد تا اسامی شرکت های زیر مجموعه خود را اعلام کند و تا امروز ۳ شرکت معرفی شده اند».وی درباره ۱۲ شرکت خریدار سهام مخابرات هم خاطرنشان کرد: «تاکنون شرکت های شهریار مهستان، توسعه اعتماد و گسترش الکترونیک ایران به عنوان شرکت های زیر مجموعه کنسرسیوم خریدار به سازمان بورس معرفی شده اند. بر اساس قانون، نهادهای عمومی غیردولتی می توانند تا ۴۰ درصد رشته یا صنعت عرضه شده در بورس را خریداری کنند». اما این واگذاری در حالی اتفاق افتاده که کشورهای منطقه پیش تر به موفقیت های فراوانی در این زمینه نایل شده اند و هر کدام با دنبال کردن جریان خصوصی سازی، توانسته اند ضمن افزایش کیفیت خدمات مخابراتی، آن ها را با قیمت ارزان تر در اختیار مشترکان بگذارند. به منظور روشن شدن وضعیت مخابراتی خاورمیانه و مقایسه آن با شرایط مخابراتی کشور، مخابرات برخی کشورها در زیر مورد بررسی قرار گرفته است.

● مخابرات عراق

کشور عراق که هم اکنون صاحب سه اپراتور همراه است، در سطح ملی و منطقه ای شاهد موفقیت های فراوانی بوده است. در ششم سپتامبر سال ۲۰۰۶ کمیسیون مخابرات و رسانه های عراق نتیجه مناقصه خطوط تلفن ثابت این کشور را اعلام کرد که بر طبق آن، شرکت Hitherto که یک شرکت مخابراتی و پستی دولتی است، موظف شد بخشی از بازار را به رقبای بخش خصوصی واگذار کند. این جریان در سال ۲۰۰۷ به قطعیت رسید تا بر اساس آن، سه اپراتور ملی و دو اپراتور محلی (در منطقه کردستان) بتوانند دور جدید رقابت ها را با یکدیگر آغاز کنند. البته اجرای نتایج مناقصه کمیسیون مخابرات و رسانه های عراق در خصوص اعطای مجوزهای بلندمدت که به منظور تامین سرویس های مخابراتی و ارتباط سیار در عراق برگزار شد، با تاخیر مواجه بوده است، اما این تاخیر سرانجام به خصوصی سازی گسترده در حوزه مخابرات عراق انجامید. تا ژانویه ۲۰۰۶ تعداد خطوط ثابت تلفن در عراق به سقف ۲/۱ میلیون خط رسید و ضریب نفوذ آن ۴/۴ درصد اعلام شد. در حال حاضر نیز بیشتر مشترکان خطوط ثابت در پایتخت عراق زندگی می کنند و بیش از ۴۰ درصد از کل خطوط ثابت تلفنی کشور در بغداد واقع شده است.

کشور عراق که هنوز با بحران های سیاسی و اقتصادی متعددی دست و پنجه نرم می کند، این روزها با پشت سرگذاشتن اردن به رقابتی ترین بازار تلفن همراه جهان عرب مبدل شده است. بررسی های جدید گروه مشاوران عرب نشان می دهد که این کشور از نظر تعداد اپراتورها، خدمات و سرویس های مختلف ارائه شده در میان ۱۹کشور عربی، از لحاظ میزان رقابتی بودن بازار در صدر قرار دارد. بر همین اساس، عراق از نظر تعداد مجوزهای صادره برای فعالیت اپراتورها، تعداد اپراتورهای فعال، سهم اختصاص یافته به اپراتورهای بزرگ در بازار، تنوع خدمات پیش پرداختی، ارائه سرویس های نسل سوم و خدمات مکالمه راه دور و... در رتبه اول است. عراق در این فهرست ۱۹ نفره با ۹۱ امتیاز از ۱۰۰، در رتبه اول است و اردن، عربستان، فلسطین، مصر، مراکش، الجزایر و سودان در رتبه های بعدی هستند. بدترین رتبه ها نیز به ترتیب متعلق به قطر، لبنان، سوریه و لیبی است.

دولت عراق به منظور بهبود این وضعیت، به تازگی اعلام کرده است که سه اپراتور تلفن همراه این کشور در نیمه نخست سال ۲۰۱۰ وارد بورس خواهند شد. در حال حاضر ارزش این اپراتورها شش میلیارد دلار است که این اقدام دولت عراق می تواند منجر به سه برابر شدن ارزش سهام این اپراتورها شود. بسیل الرحمان یکی از مدیران MerchantBridge شرکت سرمایه گذاری وابسته به لندن که ۱۹ درصد سهام آسیاسل را در اختیار دارد، در این باره گفت: «واگذاری اپراتورهای عراق در بورس در اواخر سال ۲۰۰۹ و یا اوایل سال ۲۰۱۰ انجام خواهد شد. با ارزش گذاری های انجام گرفته در بورس، در حال حاضر دو اپراتور زین و آسیاسل بیش از دو میلیارد دلار ارزش دارند.» اپراتورهای تلفن همراه عراق با توجه به موارد ذکر شده در پروانه آن ها می بایست سهام خود را در بورس عرضه کنند و دولت عراق اکنون بر این باور است که بازار آمادگی عرضه سهام این اپراتورها در بورس را دارد. زین ماه سپتامبر را با ۵/۸ میلیون مشترک و آسیاسل با ۶/۵ میلیون مشترک در عراق پشت سر گذاشتند.

● مخابرات سوریه

اپراتور اماراتی اتصالات که طی سال های اخیر به طور مداوم اخباری در مورد تلاش آن برای خرید شرکت های مخابراتی خاورمیانه و شمال آفریقا به گوش می رسد، سوریه را هم نشانه گرفت و موفق شد مجوز برپایی سومین شبکه تلفن همراه GSM را در سوریه به دست آورد. شرایط خاص سیاسی سوریه این روزها موجب شده که دولت این کشور سیاست های خصوصی سازی را به گونه ای متفاوت دنبال کند و البته، سیاست های خود در این زمینه را هم ادامه دهد. ناظران امور خصوصی سازی در سوریه معتقدند که آزادسازی بازار مخابرات و تلفن همراه این کشور از اولویت بالایی در دستور کار وزارت ارتباطات برخوردار است. شرکت Areeba Syria که بازیگر اصلی حوزه مخابرات سوریه محسوب می شود، چند سال قبل مجوز اپراتور دوم سوریه را دریافت کرد.

هنگامی که دو اپراتور مخابراتی سوریه فعالیت خود را آغاز کردند، تعهدات و مزایایی فراوانی را به همراه داشتند. یکی از مهم ترین مزایایی که این دو اپراتور از آن بهره مند بودند، کنترل مطلق بازار به مدت هفت سال بود و وزارت ارتباطات سوریه تنها بعد از پایان این مدت حق داشت مجوز برپایی سومین شبکه تلفن همراه در سوریه را اعطا کند. این هفت سال در تاریخ ۲۹ ژوئن ۲۰۰۹ به پایان رسید و دولت سوریه هم اکنون به اقدامات خود در جریان خصوصی سازی و واگذاری بخش بیشتری از حوزه مخابرات به بخش خصوصی سرعت بخشیده است. علی رغم تمام مشکلات موجود و به خصوص ضریب نفوذ پایین تلفن همراه در سوریه، هر سه اپراتور فعال گام هایی برای ارائه خدمات نسل سوم برداشته اند. البته این تلاش ها در مقایسه با دیگر اپراتورهای عرب منطقه هنوز در مرحله مقدماتی است و تا به نتیجه رسیدن آن حداقل دو سال زمان نیاز است. یک مشکل دیگر برای ارائه خدمات نسل سوم تلفن همراه در سوریه، کمبود سرمایه گذاری است. شرکت های خارجی که اکثرا دلِ خوشی از سرمایه گذاری در سوریه ندارند، به خطر کردن و صرف هزینه در این بخش مایل نیستند. علی رغم همه این مسائل، چندی قبل یک شبکه نسل سوم به طور آزمایشی در سوریه نصب و اولین تماس ۳G در ماه ژوئن سال جاری در این کشور برقرار شد.

● مخابرات پاکستان

مطالعات صورت گرفته و گزارش های منتشر شده در رسانه های مختلف، دست کم موفقیت پنج اپراتور از شش اپراتور بزرگ مخابراتی پاکستان را تایید می کند و نشان می دهد که این کشور در سال های اخیر تا چه اندازه توانسته در زمینه زیرساخت های مخابراتی و سیستم های وابسته تقویت شود. طبق گزارش های منتشر شده از مرکز ITU، طی یک سال قبل از ژوئن ۲۰۰۹، فناوری در کشور پاکستان ۲۴ درصد رشد کرده که این رقم نسبت به مدت مشابه از سال قبل افزایش ۱۵ درصدی را نشان می دهد. بیشتر رشد پاکستان در سال های اخیر مربوط به بازار پویای تلفن همراه در این کشور می شود. در حالی که اقتصاد پاکستان روندی روبه رشد را دنبال می کند، دولت این کشور به این نتیجه رسیده که خصوصی سازی مهم ترین عامل برای تضمین صنعت مخابرات پاکستان در آینده است.

آمارهای رسیده نشان می دهد درآمدهای این کشور از بخش مخابرات در دوره زمانی ۲۰۰۷-۲۰۰۶ نسبت به سال مالی قبل ۳۰ درصد رشد کرده و به رقم ۲/۳ میلیارد دلار رسیده است. این رقم برای سال های مالی بعد نیز با افزایش همراه بوده و علی رغم تاثیرات گسترده بحران اقتصادی، همچنان توسعه سیستم های مخابراتی در پاکستان محسوس بوده است. مخابرات امروزه به فعال ترین بخش اقتصادی در پاکستان تبدیل شده و بیشترین سرمایه گذاری خارجی این کشور در این بخش صورت می گیرد. براساس گزارش منتشر شده از سوی مرکز ITU، میزان سرمایه گذاری های خارجی در پاکستان از سال ۲۰۰۳ تاکنون به بیش از ۲ میلیارد دلار رسیده و در دوره زمانی ۲۰۰۷-۲۰۰۶ از مرز یک میلیارد دلار گذشته است. به طور کلی بخش مخابرات پاکستان ۵۴ درصد سرمایه گذاری های خارجی این کشور را به خود اختصاص داده که این رقم نسبت به دوره مالی ۲۰۰۲-۲۰۰۱ رشد ۵۳ درصدی را نشان می دهد. امروزه بازار مخابرات پاکستان برای شرکت های خارجی بسیار جذاب شده و شرکت های فراوانی را به سمت این کشور کشانده است. برخی کارشناسان مهم ترین عامل در این زمینه را اجرای سیاست های جدید دولت این کشور در زمینه خصوصی سازی می دانند و معتقدند که تمرکز بیشتر پاکستان بر فعال کردن بخش خصوصی، افزایش سرمایه گذاری های داخلی و خارجی در این زمینه را به همراه داشته است.

مدیر شرکت مخابرات پاکستان معتقد است که در حال حاضر به اندازه کافی بین شرکت های مخابراتی این کشور رقابت وجود دارد و بر این اساس معرفی یک اپراتور جدید می تواند رشد مخابرات در این کشور را تا چند برابر افزایش دهد و وضعیت این کشور را بهبود بخشد. کمیته قانونگذاری پاکستان در حال حاضر یک برنامه ریزی جدید برای هفت سال آینده انجام داده تا با ورود شرکت های جدید به بازار مخابرات، رقابت بیشتری در این زمینه به وجود آورد. مرکز مخابرات پاکستان این روزها تلاش می کند بیش از گذشته سرمایه گذاران خارجی را به سمت خود بکشاند تا یک بازار رقابتی سالم را در اختیار داشته باشد. این کشور همچنین راهنماهایی را برای اپراتورهای عرضه کننده خدمات مجازی مخابراتی ارائه کرده که این نیز می تواند یک محرک جدید در این زمینه محسوب شود. مرکز کنترل و مراقبت از پایگاه اطلاعاتی سرمایه گذاری های خارجی پاکستان (PMD) همکاری های جدیدی را با اپراتورهای تلفن همراه در این کشور آغاز کرده و قراردادی را با شرکت Telcordia به امضا رسانده است. مرکز کنترل و مراقبت از پایگاه اطلاعاتی سرمایه گذاری های خارجی پاکستان در هیات مدیره خود ۱۴ عضو دائم دارد و برای حضور هر اپراتور در این کشور ۶۶ تا ۸۲ میلیون دلار دریافت می کند و بستر لازم برای رشد آن را فراهم می آورد.

● مخابرات عربستان

در سال ۱۹۷۶ میلادی وزارت پست، تلگراف و تلفن عربستان مسؤولیت امور مربوط به پست و مخابرات این کشور را از وزارت ارتباطات سابق برعهده گرفت و درسال ۲۰۰۳ این وزارتخانه به نام وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و با هدف فراهم آوردن ارتباطات نوین تاسیس شد. این سازمان درسال ۱۹۲۸ نخستین مرکز مبادله تلفن را در الدیره نصب کرد و در سال ۱۹۵۳ عهده دار امور مربوط به پست و مخابرات شد. در خلال یکسال، طرح مربوط به ارتباطات رادیویی (RT_۱) در عربستان سعودی نصب شد و ارتباط تلفنی و تلگرافی شهرهای ریاض، دمام، جده ، مکه ، مدینه و طائف را از طریق شبکه چند کاناله برقرار شد.

در سال ۱۹۷۷، وزارت پست و تلگراف و تلفن مبادرت به اجرای طرح وسیعی جهت نوین کردن شبکه مخابراتی اعم از تلفن، تلگراف و تلکس برای کل کشور روی آورد و سرانجام، در ماه می سال ۱۹۹۸ خدمات مخابراتی عربستان سعودی خصوصی شد. شرکت جدید که به نام شرکت مخابرات سعودی (STC) شناخته شد، در مرحله اول سرمایه ای بالغ بر ۱۰ میلیارد ریال عربستان داشت. با مرور این تاریخچه کوتاه می توان گفت، در حالی که هنوز برخی کشورهای منطقه درگیر جریان خصوصی سازی مخابرات هستند، دولت عربستان برای نخستین بار مخابرات را در خاورمیانه خصوصی کرد. شرکت STC هم اکنون به یکی از بزرگترین کارفرمایان عربستان تبدیل شده، برای بیش از ۷۰هزار نفر شغل ایجاد کرده است و در نظر دارد ظرف سه تا چهار سال آینده حدود دو میلیون خط جدید در این کشور راه اندازی کند. در حال حاضر دولت عربستان به منظور ارتقا و توسعه زیرساخت مخابراتی کشور، سرمایه گذاری وسیعی انجام داده و بخش وسیعی از شبکه تلفن را دیجیتالی کرده است .

● مخابرات لبنان

بر پایه گزارش گروه مشاوران عرب، هم اکنون بیش ترین سهم از درآمد بازار مخابرات خاورمیانه به کشور های اردن، سودان، تونس، مراکش و الجزایر اختصاص دارد و بیشترین سرمایه گذاری های خارجی و خصوصی سازی در این کشورها صورت می گیرد. در این میان، لبنان و لیبی کمترین خصوصی سازی را در بازار مخابرات خود انجام داده اند و ۱۰۰ درصد درآمد بازار مخابرات ثابت و همراه از آن دولت است. از لحاظ میزان سهم بخش خصوصی داخلی از درآمد بازار مخابرات هم فلسطین و کویت در صدر قرار دارند. از لحاظ سهم سرمایه گذاران خارجی از درآمد بازار مخابرات نیز اردن با ۷۵ درصد در صدر قرار دارد و کشور های سودان، تونس، مراکش و الجزایر در مکان های بعدی قرار گرفته اند.

نویسنده: میثم لطفی