تحقیقات جرم شناسی كاربردی در پیشگیری از جرم

در این مقاله كوشش می شود تا نشان داده شود كه نتایج این پژوهش چگونه ممكن است با تولید اطلاعات علمی پیرامون جرم و دانش مورد نیاز آن, تفكر و اندیشه تصمیم گیرندگان را نسبت به بهر ه گیری از یافته های جرم شناسی به منظور پیش گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در اتخاذ سیاست گذاری جنایی تحت تأثیر قرار دهید

در عصر ما افزایش بی‌رویه جرائم و ناكارآمد بودن شیوه اعمال كیفر در مبارزه علیه جرم، گرایش روز افزون به استفاده از نتایج تحقیقات جرم شناسی و یافته‌های آن در پیش‌گیری از جرم را در سیاست‌گذاری جنایی در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی از سوی دولت ها غیر قابل اجتناب كرده‌ است. به طوری كه امروز اهتمام دولت‌ها به امر پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین بر اساس یافته‌های جرم شناسی یكی از اقدامات مهمی است كه از سال ۱۹۵۰ میلادی تحت حمایت سازمان ملل متحد در اغلب قوانین كشورهای مختلف جهان پیش‌بینی و پذیرفته شده است.

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، قانونگذار در بند پنجم از اصل ۱۵۶ این قانون، اقدام مناسب برای پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین، را یكی از وظایف عمده ی قوه ی قضاییه قرار داده است.

در این مقاله كه به بررسی استفاده از نتایج تحقیقات جرم‌ناشی در پیش‌گیری از جرم اختصاص دارد، كوشش می‌شود تا نشان داده شود كه نتایج این پژوهش چگونه ممكن است با تولید اطلاعات علمی پیرامون جرم و دانش مورد نیاز آن، تفكر و اندیشه تصمیم‌گیرندگان را نسبت به بهر‌ه‌گیری از یافته‌های جرم‌شناسی به منظور پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در اتخاذ سیاست‌گذاری جنایی تحت تأثیر قرار دهید و مطالب آن ضمن یك مقدمه و در سه گفتار ارائه می‌شود.

▪ گفتار اول- مفاهیم واژه‌های پیش‌گیری از جرم و سیاست جنایی. كه در آن راجع به تعریف پیش‌گیری از وقوع جرم و روش های مختلف آن هم چنین تعریف سیاست جنایی و انواع آن مطالعه و بررسی می‌شود.

▪ گفتار دوم- رابطه ی همزیستی تحقیقات جرم‌شناسی و سیاست‌گذاری، عوامل و موانع، كه در آن كاربرد تحقیقات جرم‌شناسی در شكل‌گیری انواع پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین، علل و موانع مربوط به تحقیق، هم چنین سیاست‌گذاری جنایی بررسی می‌شود.

▪ گفتار سوم – تأثیر یافته‌های جرم‌شناسی در تولید اطلاعات و دانش مورد نیاز سیاست جنایی، كه در آن راه‌حل‌های علمی مربوط به پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین برای رفع نیاز و ضرورت ناشی از كاستی‌های قوانین موجود بررسی می‌شود.

● تحقیقات جرم‌شناسی كاربردی در پیش‌گیری از جرم و تأثیر آن در توسعهٔ سیاستگذاری جنائی

۱ ـ شناخت مسأله و اهمیت آن:

مطالعه تاریخ حقوق كیفری نشان می‌دهد كه اندیشه پیش‌گیری از جرم و اصلاح مجرمین در نظامات حقوق كیفری همواره مطمح نظر بوده است زیرا از دیدگاه حقوق كیفری، بزهكار كسی است كه بر اثر ارتكاب جرم مستحق مجازات است نمودی از واكنش اجتماعی فایده‌گر است كه از طریق مبارزه سركوبگرانه و به هدف پیش‌گیری از جرم بر مجرم تحمیل می‌گردد. بدین معنی كه ایجاد ترس ناشی از اعمال مجازات بر مجرم نه تنها او را از اندیشه‌های مجرمانه بعدی منصرف می‌كند، بلكه با اجرای كیفر درباره محكوم علیه به سایر افرادی كه بالقوه اندیشه ارتكاب جرم را در سر می‌‌‌پرورانند درس عبرتی می‌دهد تا از ارتكاب جرم خودداری كنند. بدین ترتیب كیفر عامل پیش‌گیری كننده از جرم محسوب می‌گردد. براساس این بینش اقدام قانونگذار در تشدید مجازات نیز همواره به عنوان یك عامل پیش‌گیری كننده مورد توجه بوده است. اما با گذشت زمان دامنه مداخله حقوق كیفری از طریق اعمال مجازات به هدف پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در جامعه به علل مختلفی از قبیل افزایش بی‌رویه آمار جرائم و كثرت عناوین و احصاء جرائم در مجموعه قوانین كیفری به ویژه در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی و بعضاً نیز به دلیل غیر قابل اجراء بودن برخی از احكام كیفری صادره از دادگاهها، و در مجموع به علت ناكار‌آمدی این‌گونه سیاست جنائی در مبارزه ریشه‌ای با بزهكاری، موجب پیدایش جنبش‌های علمی و پدید آمدن رویكرد‌های جدید جرم‌شناسی كاربردی برای مبارزه با بزهكاری و انجام اقدامات پیش‌‌‌گیرانه غیر كیفری برای خشكانیدن ریشه‌های جرائم و بهره‌گیری از یافته‌های جرم‌شناسی شده است.

بدین ترتیب تحقیقات علمی و دست‌آوردهای جرم‌شناسی در یك سده اخیر، ضرورت ایجاد تدابیر پیش‌گیرانه قبل از وقوع جرم را برای كنترل بزهكاری به عنوان یكی از ابزارهای سیاست جنایی در عصر ما مطرح و آشكار ساخته است و همین امر باعث توجه بیشتر به علل بزهكاری و شناخت شخصیت بزهكاران را به نظام عدالت كیفری شناسانده است. مع‌هذا آگاهی و معرفت ناشی از یافته‌های جرم‌شناسی در تدوین سیاست جنائی جامعه در محدوده مقولات حقوق كیفری همچنان باقی مانده است.

در این رابطه موقعیت و جایگاه پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در بینش قانونگذار جمهوری اسلامی ایران نیز براساس پیش‌گیری سنتی حقوق كیفری استوار می‌باشد. لیكن با گذشت زمان و به علل گوناگون از قبیل كثرت عناوین مجرمانه مذكور در مجموعه قوانین جزائی و رشد روزافزون جرائم و افزایش بی‌سابقه آمار زندانیان در كشور سیاست جنائی موجود را با چالش‌های زیادی مواجه نموده است و این امر در جریان اقداماتی كه در جهت توسعه قضائی در قوه قضائیه در جریان است. بیش از پیش توجه مسئولین و دست‌اندركاران این قوه را به منظور اقدامات لازم، در جهت اجرای بند پنجم اصل ۱۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، برای اتخاذ سیاست جنائی معقول با استفاده از یافته‌‌های جرم‌شناسی برای پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در دستور كار قوه قضائیه قرار داده است

ناگفته نماند اقدام برای كاربردی كردن دست‌آوردهای جرم‌شناسی در پیش‌گیری از جرم و اصلاح مجرمین، در تدوین ساختمان سیاست جنائی به شكل جدید در مبارزه با بزهكاری مثل هر تحول و تغییر دیگری متضمن پرسشهای متعددی از قبیل: نقش یافته‌های جرم‌شناسی در تدوین سیاست جنائی تا چه حدی است؟ استفاده از داده‌های جرم‌شناسی چه تأثیری در تأمین عدالت كیفری دارد؟ در چه شرایطی لزوم بهره‌گیری از یافته‌های جرم‌شناسی بیشتر احساس می‌گردد؟ و نظایر اینها است.

در این مقاله تلاش می‌شود كه با توجه به پرسشهای یاد شده و نگاهی سریع به دست‌آوردهای جرم‌شناسی در پیش‌گیری از جرم و اصلاح مجرمین، با تولید و ارائه اطلاعات علمی درباره جرم، و دانش مورد نیاز، برای مقابله با بزهكاری، تفكر و اندیشه تصمیم گیرندگان كشورمان را در این زمینه، برای بهره‌گیری از یافته‌های جرم‌شناسی به منظور پیش‌‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین در تدوین سیاست جنائی را بیش از پیش تحت تأثیر قرار دهد.

● مفاهیم واژه‌های پیش‌گیری از جرم و سیاست جنائی

همچنانكه گفتیم، در یكی دو قرن اخیر تحت تأثیر تحقیقات جرم‌شناسی، علاقه روز افزونی نسبت به بهره‌گیری از نتایج تحقیقات جرم‌شناسی كاربردی در توسعه سیاست‌گذاری جنائی در بخش‌های مختلف نظام عدالت كیفری، بوجود آمده است به علاوه استفاده از این معرفت، ضرورت بهره‌گیری از تدابیر و وسائل پیش‌گیرانه از وقوع جرم، به عنوان یكی از ابزارهای سیاست جنائی در سطوح مختلف قضائی، اجرائی و پلیسی در مبارزه با جرم را آشكار ساخته است در نتیجه این بینش، مفهوم پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین كه در گذشته به‌طور عمده از رسالت‌های حقوق كیفری به شماره می‌آمد امروزه متحول و مفهوم آن گسترش یافته است بنحوی كه توجه به مفهوم خاص پیش‌گیری جرم‌شناسانه در تدوین سیاست جنائی در كنار پیش‌گیری كیفری سابق قرار گرفته است به‌طوری كه اغلب حقوقدانان كیفری معاصر معتقدند كه سیاست جنائی نمی‌تواند نسبت به نتایج جرم‌شناسی بی‌بهره باشد از این دیدگاه پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین به دو قسم قابل تقسیم است. یكی پیش‌گیری عام و دیگری پیش‌گیری خاص است.

۱ ـ مفهوم عام پیش‌گیری از وقوع جرم:

پیش‌گیری در این معنا، عبارت است از كلیه اقدامات و تدابیری است كه برای مبارزه با بزهكاری صورت می‌گیرد اعم از واكنش‌های جامعه علیه جرم از قبیل مجازات یا اقدامات تأمینی و تربیتی و جبران ضرر و زیان مجنی‌علیه، فردی كردن مجازاتها و اعطای آزادی مشروط و استفاده از مجازاتهای جایگزین حبس، باز‌پروری و هر اقدامی كه برای اصلاح مجرم و جلوگیری از تكرار جرم در آینده صورت می‌گیرد. همچنین سایر نمود‌های واكنش اجتماعی كه در جهت تقلیل یا از بین بردن علل بزهكاری و قبل از وقوع جرم به منظور خنثی كردن عوامل جرم‌زای محیط خانوادگی، اجتماعی بزهكار كه در تكوین جرم مؤثرند بعمل می‌آید و نیز فعالیتهایی كه برای جلوگیری از فعلیت یافتن اندیشه‌های مجرمانه بزهكاران در جامعه صورت می‌گیرد. بنابراین مفهوم پیش‌گیری در معنای عام طیف وسیعی از انواع پیش‌گیری از وقوع جرم و اصلاح مجرمین را اعم از پیش‌گیری كیفری و پیش‌گیری غیر‌كیفری را در برمی‌گیرد.

۲ ـ مفهوم خاص پیش‌گیری از وقوع جرم:

پیش‌گیری در این معنا، عبارت است از تعیین و استفاده از مجموع وسائل و تدابیری است كه به هدف مهار كردن بهتر بزهكاری، از طریق از بین بردن یا خنثی كردن عوامل جرم‌زای محیط زندگی بزهكار بدون توسل به اعمال مجازات یا اقدامات تأمینی و تربیتی و قبل از وقوع جرائم در یك جامعه معینی یا یك شهر یا منطقه‌ای از یك شهر به مرحله اجراء گذارده می‌شود.

● این شیوه پیش‌گیری از جهات زیر حائز اهمیت است.

▪ نخست، این كه اقدامات پیش‌گیرانه بایستی از وقوع جرم و نسبت به جامعه آماری معینی و به هدف جلوگیری از ارتكاب جرم باشد.

▪ دوم، این اقدامات منحصراً بایستی شامل تدابیر وسائلی باشد كه فاقد خصیصه‌های رنج‌آور و ارعاب باشد.

▪ سوم، اقدامات پیش‌گیرانه لزوماً بایستی ناظر به تدابیر حمایتی، از قبیل حمایت‌های انسانی و اخلاقی نسبت به بزهكار در محیط خانواده، مدرسه، و محل كار باشد.

بنابراین سیاست جنائی در خصوص پیش‌گیری خاص، ناظر به تعیین مؤثر‌ترین ابزار و وسائل برای مهار كردن بزهكاری از دو جهت قابل توجه می‌باشد. یكی این كه، اقدامات پیش‌گیرانه از طریق از بین بردن یا به حداقل رسانیدن تأثیر عوامل جرم‌زای محیط زندگی بزهكار و قبل از وقوع جرم صورت گیرد و دیگری ناظر به از بین بردن فرصت‌های مناسب ارتكاب جرم از مجرمین بدون توسل به كیفر یا اجرای آن است.

به علاوه پیش‌گیری خاص شامل انواع مختلفی است كه مهمترین آنها عبارتند از پیش‌گیری اجتماعی و مدل‌های آن، و پیش‌گیری وضعی و مدل‌های آن و پیش‌گیری زودرس می‌باشد.

۳ ـ مفهوم سیاست جنائی

سیاست به معنی درك و تدبیر و چاره اندیشی پیرامون مسائل جامعه است و جنائی ناظر به پدیده‌های مجرمانه است كه بر روی هم به معنی تدبیر و چاره اندیشی در مقابله با جرم استعمال می‌شود.

مطالعه تاریخ حقوق كیفری نشان می‌دهد كه اصطلاح سیاست جنائی نخستین بار توسط دانشمندان آلمانی (فویرباخ) در كتاب حقوق كیفری او كه در سال ۱۸۰۳ میلادی منتشر شده است مورد استفاده قرار گرفته است به عقیده این دانشمند سیاست جنائی به مجموعه‌ای از شیوه‌های سركوبگرانه‌ای اطلاق می‌شود كه دولت با توسل به اجرای آن‌ها علیه جرم واكنش نشان می‌دهد. یا به سخن كوتاه چاره‌اندیشی حكومت قانونمند در چارچوب نظام كیفری، سیاست جنائی نامیده می‌شود این تعریف بر دو ركن استوار می‌گردد، یكی(اعمال شیوه‌های سركوبگرانه) و دیگری فعالیت‌های دولت در چارچوب اصل قانونی بودن جرم و مجازات كه مسؤولیت اجرای آنها را بر‌عهده دارد. كه نوعی سیاست جنائی مضیق را تشكیل می‌دهد.

منبع : كتاب مجموعه مقالات نخستین كنگره بین المللی - دانشگاه آزاد اسلامی

نویسنده :محمد صالح ولیدی

---