دولت الکترونیک

ظهور و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات تمامی حوزه های انسانی از جمله روابط انسانها با یکدیگر و دولت را دستخوش تغییرات فراوانی قرار داده; به طوری که این امر فرصتهای فراوانی برای جوامع به ارمغان آورده است

ظهور و گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات تمامی حوزه های انسانی از جمله روابط انسانها با یکدیگر و دولت را دستخوش تغییرات فراوانی قرار داده; به طوری که این امر فرصتهای فراوانی برای جوامع به ارمغان آورده است. یکی از مهمترین فرصتهایی که یک فناوریهای نوین پیش روی جوامع قرار داده، امکان مهندسی مجدد معماری دولت می باشد. استفاده از مهندسی مجدد معماری دولت و سایر امکانات فوق در فرایند حکمرانی، موجب پیدایش واقعیتی به نام دولت الکترونیک شده است.

اصولا تعریف واحدی درباره دولت الکترونیک وجود ندارد و این مسئله ناشی از ماهیت پویا و متغیر فناوری است. اما امروزه از دیدگاه اکثر کارشناسان به استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات به منظور بهبود کارایی و اثربخشی، شفافیت اطلاعات و مقایسه پذیری مبادلات اطلاعاتی و پولی در درون دولت، بین دولت و سازمان های تابعه آن، بین دولت و شهروندان و بین دولت و بخش خصوصی دولت الکترونیک اطلاق می شود.

دولت الکترونیکی به معنای اطلاع رسانی و خدمات رسانی به موقع، دقیق و کارا در ۲۴ ساعت شبانه روز، ۷ روز هفته و تمامی روزهای سال از طریق وسایل ارتباطی گوناگون مانند تلفن و اینترنت است. دولت الکترونیک یا دولت دیجیتالی به استفاده دولت از فن آوری اطلاعات برای جابجایی اطلاعات بین مردم، سازمان ها، بازار و ارکان دیگر دولتی گفته می شود. دولت الکترونیک ممکن است توسط قوه مقننه، قوه قضائیه یا قوه مجریه به کار برده شود تا بهره وری داخلی را بهبود بخشد، خدمات عمومی را ارائه دهد یا روندهای دولتی مردم گرا را برای مردم فراهم کند.

به عبارت دیگر دولت الکترونیک به معنای روشهای دیجیتالی مختلفی است که دولت به واسطه آن با شهروندان خود ارتباط برقرار می کند تا از این طریق باعث ایجاد شرایط دسترسی بیشتر مردم به اطلاعات دولتی، بهبود مشارکت مدنی از طریق توانایی بخشی به عموم مردم، کارآمدتر و پاسخگوتر شدن دولت از طریق شفاف تر ساختن فعالیتهای آن گردد.

در دنیای جدید انتظارات افراد در مورد خدمات و محصولات و نیز نحوه و کیفیت ارائه آن به طور روزافزون در حال تغییر بوده و دولت نیز باید پاسخگوی این نیازها و انتظارات باشد. آنان خواهان این هستند که ساعات کار موسسات دولتی افزایش یابد و هر زمان که خواستند بتوانند کارهای خود را انجام دهند، در صف ها معطل نشوند، خدمات باکیفیت تری دریافت کنند، خدمات و محصولات ارزان تری به دستشان برسد و مواردی از این دست که پاسخگو ترین شکل دولت برای این انتظارات در حال حاضر دولت الکترونیک است.

یکی از مهم ترین مقولات در جامعه اطلاعاتی، مساله دولت الکترونیک است. این امر در سال های اخیر به طور جدی در دستور کار دولت ها قرار گرفته و دولتمردان هوشمند نیروهای خود را در راه تحقق چنین شرایطی بسیج کرده و درصدد برآمده اند که فرآیندهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی را با کمک فناوری نوین ارتباطات و اطلاعات اصلاح کرده و از این طریق به شیوه کارآمدتری به ارائه خدمات به شهروندان بپردازند.

به راستی چگونه است که شهروندان کره جنوبی برای ۵۵۰ خدمت و شهروندان کانادا برای ۳۵۰ خدمت از منزل خارج نشده و آنگاه یکی از معضلات هر روزه ما بحث ترافیک است؟ آیا نمی توان برای حل معضلات موجود در بوروکراسی اداری خود از به کارگیری و گسترش دولت الکترونیک به عنوان راه حلی جهت تغییرات در فرآیندهای دولتی نظیر تمرکززدایی، بهبود کارایی و اثربخشی استفاده نمائیم.

دولت الکترونیک به عنوان مفهومی جدید در عرصه حکومت داری و فرصت هایی که برای دولتمردان و شهروندان ایجاد می کند، نه تنها چهره ای جدید از حکومت داری و دیوان سالاری پدید آورده، بلکه باعث شده بالاترین مقامات رسمی کشورها بر ظهور جهانی تازه و نو و با عنوان جامعه اطلاعاتی صحه گذارند .سازمان ملل نخستین بار در سال ۱۹۹۸با توجه به اهمیت نقش فناوریهای جدید و به ویژه فناوری اطلاعات و ارتباطات تصمیم گرفت در سال ۲۰۰۳ یک اجلاس جهانی سران در زمینه جامعه اطلاعاتی برگزار کند. اگر پیش از این کشورها به عنوان شمال و جنوب تقسیم بندی می شدند، امروزه این طبقه بندی کارآیی خود را از دست داده و صحبت از شکاف دیجیتالی بین کشورها به میان آمده است. این موضع یعنی توجه سران کشورها در جهت الکترونیکی کردن اداره امور حکومتداری از این جهت نیز قابل اهمیت بوده که عدم همراهی همه کشورها در الکترونیکی کردن امور مملکت داری نه تنها باعث می شد فاصله های اقتصادی و اجتماعی و فرهنگی کشورها گسترش یابد; بلکه اساسا شیوه و نحوه ارتباط دولت های الکترونیکی و سنتی امکان هرگونه تبادل اطلاعاتی را تقریبا غیرممکن می ساخت.

دولت ها همچنین برای جذب سرمایه، کارگران ماهر، گردشگران و سایر موارد با یکدیگر در رقابت هستند و بدین منظور به امکانات جدیدی نیاز دارند که دولت الکترونیک این امکانات را فراهم می کند. دولت الکترونیک برای کیفیت خدمات رسانی به شهروندان، فرصت های خوب زیادی را ایجاد می کند. شهروندان قادرند به جای چند روز یا چند هفته ظرف چند دقیقه یا چند ساعت اطلاعات یا خدمات مورد نظر خود را دریافت کنند. تسهیل خدمت رسانی به شهروندان، حذف رده هایی از مدیریت دولتی (کوچک سازی اندازه دولت)، تسهیل اخذ اطلاعات و خدمات توسط شهروندان و شرکت ها و همچنین سازمان های وابسته به دولت، تسهیل فرآیندهای کاری سازمان ها و کاهش هزینه ها از طریق ادغام و حذف سیستم های اضافی و موازی از دیگر مزایای این دولت الکترونیک می باشد.

● انواع کاربردهای دولت الکترونیک

▪ تعامل میان دولت و شهروندان: مهم ترین و گسترده ترین نوع کاربرد دولت الکترونیک، رابطه دولت با شهروندان و بالعکس است. این رابطه شامل اخذ اطلاعات از سوی شهروندان از سازمان های دولتی و ارائه خدماتی از سوی دولت به شهروندان به شیوه الکترونیک است.

▪ تعامل میان سازمان های دولتی: در این نوع رابطه، سازمان هایی که در زمینه های مختلف به اطلاعات نیاز دارند، می توانند از طریق شبکه های موجود به این اطلاعات دسترسی یافته و خدمات خود را سریع تر به شهروندان ارائه کنند.

▪ تعامل میان سازمان های دولتی و بخش خصوصی: این نوع رابطه، اولین رابطه ای بود که توسعه پیدا کرد که در این راستا پرداخت مالیات، اخذ آمار و اطلاعات، ارائه تسهیلات و نحوه اخذ مجوزهای مختلف محتوای این نوع تعامل را شکل می دهد.

▪ تعامل میان دولت و کارمندان دولت: اطلاعات پرسنلی کارکنان، دریافت خدمات پرسنلی و سایر اطلاعات قابل مبادله میان سازمان های دولتی و کارکنان دولت در این چارچوب قرار می گیرند.

این چهار نوع کاربرد، ستون های اصلی دولت الکترونیک تلقی شده و در واقع این ارتباطات است که روح دولت الکترونیک را تشکیل می دهد.

در کشورهای الکترونیکی همه امور جاری مملکت و دولت به صورت الکترونیکی انجام می شود; اما افرادی که در این کشورها زندگی می کنند، در کشورهای غیرالکترونیکی سخت دچار مشکل می شوند. در کشور غیرالکترونیکی دیگر از پول الکترونیکی، ویزای الکترونیکی، تجارت الکترونیکی و ارتباطات الکترونیکی خبری نیست و مسافر یاد شده باید هرگونه تعامل با کشور خودش را فراموش کرده و با شیوه های قدیمی زندگی کند. لذا اولین چیزی که در دنیای جدید باید مورد توجه قرار گیرد; ابزارها و زیرساختارهای سخت افزاری است.

همچنین از نخستین مشکلاتی که در حال حاضر وجود دارد عدم ارتباط بین اطلاعات سیستم های نرم افزاری موجود در سازمان های مختلف است.

بنابراین نخستین گام برای تحقق دولت الکترونیکی ایجاد زیرساخت های سخت افزاری و نرم افزاری یکسان است.

بر همین اساس آنچه در تحقق دولت الکترونیک نقش اساسی دارد استفاده از ابزارهای متنوع سخت افزاری و نرم افزاری و همچنین قابلیت همزمانی این از سخت افزارهای مختلف است.

از سوی دیگر باید در نظر داشت از نظر سخت افزاری نیز باصرفه ترین روش در این خصوص استفاده از اینترنت به عنوان ستون فقرات ارتباطات جهان جدید است. زیرا در غیر این صورت ایجاد ستون فقرات و زیرساخت های ارتباطی، هزینه های گزافی طلب می کند که امروز هیچ کشوری چنین رویکرد غیراقتصادی را پیگیری نمی کند.

بر اساس اسناد موجود و از جمله سند ملی توسعه فناوری اطلاعات برنامه چهارم توسعه کشور، فناوری اطلاعات در ایران به حوزه های کاربردی و حوزه های زیرساختی تقسیم شده که در حوزه های کاربردی، دولت الکترونیکی، سلامت الکترونیکی، آموزش الکترونیکی، تجارت الکترونیکی (کسب و کار الکترونیکی) و بانکداری الکترونیکی تعریف شده است.

حوزه های زیرساختی شامل زیر ساخت های امنیتی، زیرساخت های ارتباطی، زیر ساخت های قانونی و حقوقی، زیرساخت های فرهنگی-اجتماعی، نظام مهندسی فناوری اطلاعات (نظام فنی اجرایی) و زیر ساخت های اطلاعاتی هستند. زیر ساخت های اطلاعاتی شامل بخش های همچون مراکز داده، کارت هوشمند ملی (ایران کارت)، مراکز تماس، مراکز صدور گواهی دیجیتالی (امضای الکترونیک) و سیستم شناسایی و تایید هویت، دفاتر شهر الکترونیکی، ارایه دهندگان خدمات اینترنتی و منظومه ملی مکان محور است.

به کارگیری فناوری اطلاعات و ارتباطات در کشوری همانند ایران که قرار است مطابق سند چشم انداز توسعه ۲۰ ساله اش (در افق ۱۴۰۴) در جایگاه اول منطقه به لحاظ فناوری و علمی قرار بگیرد، چندان شایسته نیست و باید برای نظارت بر این بخش و به کارگیری جدی تر فناوری های اطلاعاتی و ارتباطی به منظور دستیابی به اهداف توسعه همه جانبه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور اقدامات جدی صورت گیرد.

با اینکه برنامه های متعددی برای پیاده سازی دولت الکترونیک در ایران طی سال های گذشته تصویب و اجرا شده اما مردم هنوز به درستی شاهد اجرای این طرح در سطح گسترده در کشور نیستند و اکثر امور اداری، بانکی و تجاری کماکان به شیوه سنتی و کاغذ محور انجام می شود.

در شرایط موجود، نبود زیرساخت های فنی مانند شبکه های پهن باند اینترنتی و وی پی ان، نبود شبکه علمی مناسب در سطح کشور، تحقق نیافتن الزامات راه اندازی پورت های پر سرعت اینترنت در ایران، راه نیافتن اینترنت رایگان و پر سرعت به برخی دانشگاه ها، پالایش غیرهوشمند اطلاعات در شبکه، نبود سرویس های مبتنی بر تلفن همراه، گرانی هزینه های ارتباطات الکترونیک، به روز نبودن برخی وب سایت های دولتی، نداشتن محتوای کافی برای استفاده عموم، تعاملی نبودن سرویس های الکترونیک و ضعف فرهنگ سازی و اطلاعات عمومی نسبت به دولت الکترونیک از مشکلاتی هستند که جامعه ایران در حال حاضر با آن مواجه است. علاوه بر اینها اجرایی نشدن طرح هایی مانند امضای دیجیتال، نبود قوانین کپی رایت و اختصاص نیافتن بودجه های کافی برای پروژه های فناوری اطلاعات از مسائلی هستند که مانع رشد پیاده سازی دولت الکترونیک در ایران شده است.

یکی از پروژه هایی که می تواند زیرساختی مستحکم برای تحقق دولت الکترونیک فراهم آورد طرح اتصال فیبرنوری به منازل و ساختمان های تجاری است.

نکته مهم فراگیری تکنولوژی اتصال فیبرنوری به منازل در روند تکامل شبکه های مخابراتی در سال های نه چندان دور در آینده است. زیرا با این کار امکان ارسال حجم بسیار بالایی از اطلاعات فراهم خواهد شد و در نتیجه می توان سرویس های نوینی را برای مشترکان شبکه های مخابراتی معرفی کرد که مهم ترین آنها ارسال تصویر و سیستم های زنده تصویری است. بنابراین زمانی که فیبر نوری به منازل و ساختمان های تجاری کشیده شود، انقلاب عظیمی در شبکه های مخابراتی و دنیای دیجیتال اتفاق خواهد افتاد و آنهایی که به این تکنولوژی دسترسی دارند از نظر احاطه به اقتصاد و اطلاعات جهانی، جامعه ای مدرن خواهند داشت.

همه صاحب نظران بر نقش مهم فرهنگ سازی و ترویج عمومی استفاده از فناوری اطلاعات در امور اداری و تجاری تاکید می کنند. آحاد مردم برای دریافت سرویس و استفاده از آی تی به کیفیت درخور توجه اهمیت خاص می دهند و برای کاربران تفاوتی نمی کند سرویس را یک دستگاه دولتی و یا یک بنگاه اقتصادی بخش خصوصی ارائه می کند; بلکه برقراری ارتباط و رفع سریع نیاز از راه های الکترونیکی با قیمت مناسب در شرایطی که اطمینان استفاده از این روش تضمین شده باشد، از اهمیت بالایی برایشان برخوردار بوده و برای نفوذ آی تی در بین طیف های مختلف مردم نیازمند فرهنگ سازی از طریق رسانه های صوتی و تصویری و نوشتاری هستیم. با وجود این فرهنگ سازی بدون توجه به ارائه سرویس های مناسب و راحت امکان پذیر نیست. چرا که به عقیده کارشناسان اگر کاربران برای یک پرداخت اینترنتی بعد از چند بار تلاش به دلیل مشکلاتی از قبیل نبود زیرساخت های مناسب و در نتیجه نبود سرعت کافی موفق نشوند، نهایتا مجبور به حضور در هر سازمان، شرکت و یا بانک می شوند و نوعی عقبگرد اتفاق خواهد افتاد.

شاخص دولت الکترونیک در جهان ۱/۶۲ است که این شاخص در کشورمان به ۱/۳۱ می رسد. بنابراین گزارش در تعیین شاخص دولت الکترونیک معیارهایی از جمله تعداد رایانههای شخص، تعداد میزبانان اینترنتی، افراد دارای دسترسی به اینترنت و تعداد خطوط تلفن ثابت و همراه مورد توجه قرار می گیرد.

درصد جمعیت شهری، شاخص توسعه نیروی انسانی و شاخص دسترسی اطلاعات نیز از دیگر معیارهای تعیین شاخص دولت الکترونیک از سوی سازمان ملل متحد است. همچنین مقدار این شاخص که بیشتر وضعیت زیرساخت های فناوری اطلاعات در کشور را نشان می دهد، بیانگر ضعف زیرساخت و پیش نیازهای لازم برای توسعه فناوری اطلاعات در ایران است. همچنین در حالی که رتبه دولت الکترونیک ایران در جهان در سال ۲۰۰۵ میلادی ۹۵ بود، در سال ۲۰۰۸ این رتبه به جایگاهی بالاتر از صد (۱۰۷) سقوط کرده است. بخشی از دلایل این عقب رفت ناشی از به روز نشدن محتوای اطلاعاتی وب سایت های دستگاه های دولتی ایران بوده است.

در پایان باید گفت به کارگیری فناوری اطلاعات در بخشهای مختلف دولت به منظور افزایش بهره وری و ارتقای سطح خدمات رسانی یک امر ضروری بوده و مهم ترین نتیجه این امر، افزایش رضایت مردم خواهد بود; به شرطی که پیاده سازی دولت الکترونیکی به طور صحیح و با موفقیت صورت گیرد.

به عبارت دیگر دولت الکترونیکی با اینکه می تواند یک گام اساسی برای دولتها باشد، چالش برانگیز نیز است.

اگر دولتها نتوانند خدمات الکترونیکی را به صورت یکنواخت و قابل دسترس و در اختیار عموم افراد جامعه قرار دهند، دولت الکترونیکی منجر به شکاف طبقاتی بیش تر در جامعه و در نهایت نارضایتی مردم و افزایش مشکلات خواهدشد.

البته این به مفهوم انکار دولت الکترونیکی نیست; بلکه تاکیدی است بر برنامه ریزی دقیق تر برای این امر مهم که در عصر دیجیتال اجتناب ناپذیر به نظر می رسد.

نویسنده : عباس محتشمی