احزاب ایران غیرحرفه ای رفتار می کنند

نگاهی به فعالیت احزاب در ایران

به طور معمول در هر کشوری از زمان آغاز انتخابات تا پایان آن عوامل بسیاری در شکل گیری و نتیجه‌اش نقش خواهند داشت؛ اما آنچه این روزها بیش از دیگر پارامترها مورد بررسی قرار می‌گیرد، توجه به تاثیر حضور بموقع و موثر احزاب است.

در واقع امروزه تحقق حکومت مردم بر مردم بدون احزاب سازمان یافته، قانونی و البته موثر قابل تصور نخواهد بود و با دستیابی به این مهم است که مردم می‌توانند از امکان نظارت بر حکومتشان در کنار مجلس و دیگر نهادها برخوردار باشند.

این نیازبه قدری آشکار است که در اولین روزهای پیروزی انقلاب اسلامی بسرعت به آن پرداخته شد و در تاریخ انقلاب هم آمده که تاکید بر حزبی بودن از سوی برخی بزرگان از جمله شهید آیت الله دکتر بهشتی و تاسیس حزب جمهوری اسلامی از مواردی است که نشان می‌دهد نیاز به حزب برای دستیابی به یک جامعه دموکرات غیر قابل انکار است.

● اشکال در قوانین حزبی

اما با این حال، آنچه دردیگرکشورها از احزاب انتظار می‌رود، در ایران وجود ندارد. حتی قانون مربوط که به طور شفاف درباره فعالیت حزب در کشورصحبت کرده است، باز به گونه‌ای تنظیم نشده که برای نماینده مجلس یا رئیس جمهور اجبار کند تا از سابقه حزبی برخوردار باشد. این مساله زمان معرفی کاندیداها، مردم را سردرگم می‌کند، زیرا درکشورهایی که حزب به معنی واقعی وجود دارد و کاندیداها مشخص می‌شوند، برنامه‌ها و حتی ترکیب اعضا را به مردم معرفی می‌کنند. همه چیز برای مردم شفاف و واضح است و آنان بخوبی می‌دانند که به چه کسانی و چه برنامه‌هایی قرار است رای دهند و خود چگونه برای آینده‌شان با روی کار آمدن هر یک از نامزدها برنامه‌ریزی کنند، زیرا از آنجا که بخش زیادی ازمنافع مادی حزب با پول مردم عجین شده است برای باقی ماندن و کسب و حفظ قدرت سیاسی و اقتصادی در برنامه‌ها نیاز آنان را هم مدنظر قرار می‌دهند.

اما در ایران همان طور که اشاره شد داستان فرق می‌کند. نامزدها شخصی معرفی می‌شوند و سعی‌شان بر آن است تا حتی اگر توسط طیفی در جامعه مورد حمایت قرار می‌گیرند آن را انکار کنند و در ارتباط با عدم وابستگی به حزب و مستقل عمل کردن با افتخار صحبت به میان آورند، گرچه این مساله ضعف به حساب نمی‌آید، اما بهتر آن است که غیر از این باشد. از سوی دیگر، مردم نمی‌دانند که قرار است با روی کار آمدن چنین افرادی چه اتفاق جدیدی بیفتد و در آینده چه میزان از برنامه‌های وعده داده شده عملی می‌شود و در صورت اجرایی نشدن به کجا مراجعه و چگونه گله کنند پس به طور معمول بخصوص در زمینه اقتصادی، کشور از چند روز قبل از انتخابات و چند روز پس از آن با رکود مواجه می‌شود و استدلال حرکت فوق هم این است که منتظر اولین شروع پس از اعلام نتیجه انتخابات و معرفی مدیران جدید هستند.

● عدم الزام در پاسخگویی

بحث دیگر درمساله فوق این است که حمایت احزاب از کاندیدای خود بویژه در زمان حضور در عرصه قدرت به همان دلایلی که در بالا ذکر شد پاسخگویی را الزام آور می‌کند. از این نظر می‌توان گفت کاندیدای حزبی نسبت به مستقل دارای اولویت است.البته باید اشاره شود یکی دیگر از مشکلات انتخابات در کشور ما نصفه نیمه رفتار کردن قواعد از سوی خود احزاب است یعنی الان که در حال و هوای انتخابات ریاست جمهوری دهم قرار داریم شاهد هستیم کاندیداهایی از جبهه اصلاح طلب و اصولگرا (۲ طیف مطرح سیاسی در کشور) به میدان وارد شده‌اند و اعلام آمادگی کرده‌اند. ولی این مساله نه تنها به مردم کمکی نکرده بلکه بیشتر برایشان مشکل به وجود آورده است و این مساله هیچ دلیلی ندارد جز این‌که مشاهده می‌شود از یک نوع فکر در جامعه دو یا چند کاندیدا معرفی می‌شود و به تبلیغ می‌پردازد، بنابراین خود احزاب به مردم می‌گویند که به یک نفر نمی‌توانند اعتماد کنند پس این گونه آنان را تشویق می‌کنند به این‌که برای انداختن آرا در صندوق‌های انتخاباتی به سراغ افراد بروند و به احزاب توجهی نداشته باشند.

● تولد احزاب فصلی

یکی دیگر از مواردی که جا دارد به آن اشاره شود، تولد احزاب فصلی در کشور است به طور معمول این گونه است که احزاب بعد از انتخابات به کما می‌روند و دقیقا موقع انتخابات دوباره فعال می‌شوند، در صورتی که این رویه درست نیست، احزاب باید مواضع خود را به صورت صریح و شفاف بیان کنند و در طول سال به صورت کامل به فعالیت بپردازند تا مردم بتوانند راحت تر با آنها رابطه برقرار و نظراتشان را منتقل کنند (در واقع احزاب باید رابط بین مردم و دولتمردان باشند.) همین مساله باعث می‌شود یک شبه مردم بعضا شاهد تولد احزابی باشند که تا پیش از انتخابات هیچ اثری نه از عملکرد شان بوده و نه نامی از آنها به گوش رسیده است که اصطلاحا به آنها احزاب فصلی گفته می‌شود.

شاید یکی از دلایلی که باعث می‌شود تا کشور ما دارای حزب‌های فصلی باشد این است که حزب برای ما تنها در چارچوب کار ویژه انتخاباتی ظاهر می‌شود و عموما بعد از پیروزی یا شکست در رقابت‌ها تا دور بعدی انتخابات به خواب می‌رود. گروهی که پیروز از میدان بیرون می‌آید، به نظر می‌رسد احساس نیاز به حضور مردم و نهادینه کردن آن را از دست داده یا بسیار فروکش می‌کند و شکست خوردگان نیز در این رقابت‌ها بدون بازنگری در رفتار خود و بررسی علل عدم اقبال مردم نسبت به آنها، همانند گذشته قدرتمندانه رفتار می‌کنند و به این ترتیب جریان سیاست تا دور بعدی انتخابات به حرکت‌های پشت پرده و ناشفاف بر می‌گردد. بنابراین باز هم قابل درک است که هنوز کارکرد و جایگاه حزب‌های سیاسی در نظام حزبی ما مشخص نشده است.

با این حساب جواب این پرسش که به کدام دلیل احزاب در انتخابات موفق نمی‌شوند و آن گونه که تصور می‌شود به نتیجه دست نمی‌یابند، کاملا آشکار است. احزاب به صورت حرفه‌ای وارد میدان نمی‌شوند پس حرفه‌ای هم نمی‌توانند مردم را بسیج کنند. علاوه بر این کاراندکی را هم که انجام می‌دهند تنها در شهرهای بزرگ می‌تواند تاثیر گذار باشد و هنوز در شهرستان‌های کوچک انتخابات متاثر از شرایط بومی و محلی است و عملا حزب در آنجا وجود خارجی ندارد یا اگر هم دارد شناخته شده نیست و مردم هیچ احساس نیازی به آن نمی‌کنندو در جاهایی هم حتی وجودش را عامل سلب آرامش می‌دانند.

تحقیقات مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد نظام انتخاباتی ایران به عنوان عامل فنی، یکی از مهم ترین عوامل پیدایش احزاب فصلی، موقتی و شخصیت محور در نظام جمهوری اسلامی است. از این رو لازم است با طراحی ساز و کار‌هایی همچون در اختیار قرار دادن ابزارهای تبلیغاتی و کمک‌های مالی به نامزدهای احزاب در انتخابات ریاست جمهوری زمینه‌ها و شرایط مساعدتری برای ظهور احزاب پایدار فراهم شود و در واقع با ایجاد این سازو کارهاست که می‌توان انتظار داشت تا مکانیسم مستقیم، امتیازات را برای ظهور احزاب به دنبال داشته باشد.

واضح است که احزاب در نظام سیاسی زمانی شکل می‌گیرند که نقشی برای آنها در تشکیل دولت فراهم شود و این مساله زمانی امکان دارد که رقابت گروهی و فعالیت دسته جمعی، لازمه کسب قدرت و تشکیل دولت باشد و چنین چیزی در مکانیسم مستقیم امکان تحقق ندارد، چرا که قواعد انتخاباتی تشکیل دولت را مستقیم به توده مردم واگذار کرده است و آنها نیز این حق را به هر نامزدی که موافقتشان را در انتخابات جلب کند، داده‌اند. پس این فرد است که گروهی همفکر را به عنوان کارگزاران سیاسی در مسیر مورد اشاره و اجرای سیاست‌های خود به وجود می‌آورد. اما زمانی که شرط تشکیل دولت، کسب موافقت اکثریت هیات برگزیده از سوی مردم باشد، پس این اکثریت هیات برگزیده هستند که فردی را مامور تشکیل دولت می‌کنند، از این رو نامزدهای خواهان کسب قدرت مجبور به فعالیت گروهی و حزبی برای کسب اکثریت اعضای هیات برگزیده با تشکیل دولت می‌شوند. در واقع شرط کسب موافقت آرای اکثریت و هیات برگزیده، همچون ساختاری عمل می‌کند که خود به خود موجب ظهور احزاب در مبارزات انتخاباتی می‌شود.

● احزاب کادری در ایران

علاوه بر موارد فوق باید اضافه کرد که احزاب در ایران تاکنون از نوع کادری بوده اند تا فراگیر. یعنی تنها نخبگان همفکر گرد هم آمده و اعلام موجودیت کرده‌اند. بنابراین لازم است احزاب کادری، دامنه فعالیت خود را گسترش دهند تا تبدیل به حزب فراگیر شوند. از این رو حزب‌های فراگیر در ایجاد یک جریان قوی اجتماعی، کارگزاری نوسازی، مقاومت در برابر قدرت دولتی، آموزش وسیع سیاسی و ثبات آن می‌توانند موثرواقع شوند.

از سوی دیگر رفع این نقیصه می‌تواند در درون خود، به شفاف شدن عرصه سیاست در ایران یاری رساند وبا ایجاد حس اعتماد در مردم، میزان مشارکت را در سطح وسیع و بالا حفظ کند. در این صورت، بدیهی است حزب‌هایی که مطرح می‌شوند، در صورت بی اعتنایی به خواست مردم و واقعیت‌های اجتماعی در حاشیه قرار می‌گیرند. به عبارتی دیگرقدم هایشان یا از مردم جلوتر یا عقب‌تر خواهد افتاد و بحث مهم این است کمتر پیش می‌آید همقدم باشند و گام به گام با مردم حرکت کنند.

با مطالعه در نظام‌های چند حزبی به این امر می‌توان دست یافت تنها احزابی توانایی پیدا می‌کنند در انتخابات، کاندیدای مورد نظر خود را معرفی کنند که حداقل درصد معلومی از اعضا را داشته یا از حمایت بخشی از افکار عمومی برخوردار باشند. در واقع، میزان وزن اجتماعی حزب‌ها، تعیین‌کننده میزان نفوذ آنها در قدرت سیاسی است. این مساله کمتر در کشورما مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. بنابراین به نظر می‌رسد در آستانه نهمین انتخابات ریاست جمهوری تفکر به این موارد و اندیشیدن به آن گرچه دیر است، اما دور از فایده نیست و می‌تواند بهانه‌ای باشد تا برای انتخابات بعدی قدمی برای نزدیکی به آن برداشته شود. البته معنی جملات فوق این نیست که انتخابات‌های گذشته اشتباه بوده بلکه مساله این است که این انتخابات‌ها می‌توانست بهتر باشد، زیرا تلاش در راستای فعالیت‌های حزبی در چارچوب قانون، می‌تواند وضعیت را بهبود بخشد و شرایط بهتری را فراهم آورد.

مژگان فرجی