آرامگاهی صدساله برای شاعری هزارساله

بازدید از مجموعه فرهنگی, تاریخی آرامگاه فردوسی

حضور روزانه چهل هزار نفر بازدیدکننده در ایام نوروز در آرامگاه شاعر حماسه‌سرای توس، می‌تواند باعث شود که فردوسی به خود ببالد که پس از گذشت ۱۰ قرن هنوز داستان‌های شاهنامه در بین مردم زنده است،‌چرا که این مجموعه با حدود پانصدهزار نفر بازدیدکننده در ایام نوروز پس از بارگاه مقدس امام هشتم شیعیان بیشترین گردشگر را در میان جاذبه‌های تاریخی، فرهنگی استان خراسان رضوی به خود اختصاص داده است.

در کیلومتر ۲۰ جاده مشهد به قوچان، بلواری به نام پردیس از جاده اصلی جدا می‌شود. این بلوار که هفت کیلومتر بیشتر طول ندارد راه دسترسی به شهر تاریخی توس است. در این مسیر بیشتر اهالی توس گردشگران داخلی و حتی خارجی تردد دارند. شاید اصلی‌ترین دلیل حجم بالای تردد گردشگران در این مسیر وجود آرامگاه فردوسی توسی در انتهای این بلوار است.

با اینکه بیش از هزار سال از درگذشت این شاعر پرآوازه می‌گذرد اما قدمت مقبره‌اش به صدسال نمی‌رسد. حکیم ابوالقاسم فردوسی را پس از مرگ به دلیل شیعه‌بودنش در گورستان مسلمانان خاک نمی‌کنند و به ناچار وی را در باغ شخصی‌اش به خاک می‌سپارند و با گذشت سالیان دراز مدفنش مهجور می‌افتد.

اما در سال ۱۳۰۴ همزمان با برپایی جشن هزاره فردوسی تصمیم ساختن آرامگاه مقبره یادبود برای فردوسی گرفته می‌شود. از بانیان اصلی این حرکت ماندگار انجمن آثار ملی بوده است. در ابتدا باید که محل دقیق مدفن فردوسی مشخص می‌شد. تنها منبع نیز برای این کار چهارمقاله نظامی عروضی بود. نظامی عروضی مدفن فردوسی را جایی نزدیک دروازه توس خوانده بود. اما در سال ۱۳۰۵ عده‌ای از رجال دولتی برای شناسایی محل دفن فردوسی به توس می‌روند و مکان دقیق آن را مشخص می‌کنند و از آن پس مراحل طراحی و ساخت بنا آغاز می‌شود. نقشه این بنا که شبیه به آرامگاه کوروش است توسط آندره گدار و پروفسور هرتسفلد طراحی می‌شود و ساختن آن به حسین لرزاده معمار معروف سپرده می‌شود و پس از گذشت ۸ سال یعنی در سال ۱۳۱۳ آماده و افتتاح می‌شود. این مجموعه حدود ۳۵ سال بعد در سال ۱۳۴۸ توسط هوشنگ سیحون براساس طرح اولیه گسترش پیدا کرده و باغ و موزه آن ساخته می‌شود که آنچه امروزه ما مشاهده می‌کنیم از سال ۴۸ تاکنون بدون تغییر باقی مانده است.

مجموعه آرامگاه فردوسی همه روزه از ساعت ۸:۳۰ صبح تا ۵ بعدازظهر و در ایام شلوغی مسافر مانند نوروز و تابستان تا ساعت ۶ بعدازظهر پذیرای علاقه‌مندان است و فقط در تعطیلات رسمی و ایام سوگواری تعطیل است. هزینه ورودی به این مجموعه ۳۰۰ تومان است که برای دانش‌آموزان و دانشجویان نیم‌بها محاسبه می‌شود.

در بدو ورود به فضای باغ‌گونه مجموعه استخر مستطیل‌شکل و بزرگی قرار دارد. در انتهای این استخر بنایی چهارگوش و ساخته شده از سنگ مرمر خودنمایی می‌کند که مدفن شاعر حماسه‌سرای توس در زیر آن قرار دارد.

این بنا روی سکویی که کمی از سطح زمین بلندتر است، ساخته شده و از ۴ سمت با حدود ۲۰ پله می‌توان به کنار سازه اصلی رسید.

روی دیواره‌های این بنا که به دست حجاران هنرمند ایرانی ساخته شده، گوشه‌هایی از اشعار شاهنامه نقش بسته است. پس از بازدید از قسمت بیرونی و اصلی آرامگاه تقریباً همگان به طبقه زیرین بنا می‌روند. ورودی زیرزمین در ضلع غربی واقع است و به‌وسیله دو راه‌پله می‌توان به آن رسید. در این زیرزمین و درست در زیر سازه بنا مدفن فردوسی قرار دارد.

البته ویترین‌های نیمه‌قد به دیوارهای گرداگرد زیرزمین نصب شده نیز گردشگران را به سوی خود می‌کشاند. در این ویترین‌ها نقش برجسته‌هایی ساخته شده در دوران معاصر با مضمون داستان‌های شاهنامه ازجمله پیکار رستم و سهراب، جنگ ایران و توران، نبرد رستم و اشکبوس، پناه آوردن پادشاه هندوستان به دربار ساسانی و ... قرار دارد.

در جانب غربی بنای آرامگاه موزه مجموعه واقع است که موزه توس و فردوسی نام دارد.

پرتعدادترین آثار این موزه به تابلوهای نقاشی مربوط به داستان‌های شاهنامه اختصاص دارد که به دیوارهای موزه نصب شده‌اند. بخش دیگر آثار موزه مربوط به ادوات رزمی و پهلوانی چون تیر و کمان و زره و سپر و بازوبند پهلوانی و... و نسخ خطی شاهنامه با قدمت تاریخی است که در ویترین‌های ایستاده‌ای در اتاق‌ها و سالن موزه مهیا شده به نمایش گذاشته شده‌اند. بخش دیگر این موزه غرفه فروش محصولات فرهنگی است. در این غرفه می‌توان شاهنامه‌های متعدد با قطع‌ها و قیمت‌های مختلفی را پیدا کرد و صدالبته فراموش نکنید که بهترین سوغات و یادگار از آرامگاه حکیم توس چند بیتی از کاخ عظیم شاهنامه است. این نکته را نیز یادآور می‌شود که برای بازدید از این موزه باید جداگانه بلیت تهیه کنید و بلیت آن نیز ۳۰۰ تومان است.

در سمت شرقی بنای اصلی آرامگاه، سنگ قبر کوچکی نظر علاقه‌مندان به شعر ادب پارسی را به خود جلب می‌کند. اینجا مدفن مهدی اخوان‌ثالث، سراینده توانمند شعرنوی پارسی است.

امکانات رفاهی و خدماتی مجموعه نیز در این قسمت واقع است. در این بخش از مجموعه یک رستوران و چایخانه قرار دارد که در ساعات بازدید مجموعه از مهمانان پذیرایی می‌‌کند. به شما پیشنهاد می‌کنیم اگر قصد صرف غذا در توس را داشتید ناهار را در همین مجموعه میل بفرمایید چرا که توس با داشتن تاریخی کهن از امکانات گردشگری چنان بهره‌ای نبرده است.

در قسمت دیگر بنای آرامگاه که در واقع پشت به ورودیه مجموعه قرار دارد، قسمتی از بقایای شهر تاریخی توس بازسازی شده و در معرض دید همگان قرار دارد. اما این قسمت به دلیل علاقه شدید مردم (!!!) به تاریخ از سیل عظیم یادگاری و نقاشی در امان نمانده و جای جای آن مزین به این نقوش شده است.

در انتها نیز بد نیست بدانید که چطور به توس بروید. همان‌طور که ذکر آن رفت شهر تاریخی توس به لحاظ امکانات اقامتی و پذیرایی بسیار ضعیف است و تقریبا تمام کسانی که به دیدار فردوسی می‌روند در مشهد اقامت گزیده و یک برنامه گشت نیم‌روزی را برای بازدید از آرامگاه فردوسی در نظر می‌گیرند. حالا برای رسیدن به آرامگاه فردوسی از مشهد چند راه پیش‌رو دارید اگر با وسیله شخصی به مشهد سفر کردید از طریق جاده مشهد ـ قوچان با حدود ۲۰ تا ۳۰ دقیقه رانندگی به آرامگاه فردوسی می‌رسید. راه دوم استفاده از تاکسی و مسافربرهای شخصی است.

مسیر مشهد به توس تاکسی‌های به اصطلاح خطی ندارد و تنها به وسیله ماشین‌های دربستی می‌توانید به توس بروید. این تاکسی‌ها برای رفتن از مشهد به توس و بازگشت و همچنین ۲ تا ۳ ساعت توقف ۱۲ تا ۱۵ هزار تومان دریافت می‌کنند. ناگفته نماند راه ارزان‌تری نیز برای رسیدن به توس هست. خطوط ۲۰۲ و ۲۰۳ شرکت واحد اتوبوسرانی مشهد از میدان فردوسی این شهر مسافران را به توس می‌رسانند. ایستگاه ابتدایی این خط میدان فردوسی و ایستگاه انتهایی آن آرامگاه فردوسی است.

● دهقان حماسه سرا

از زندگی ابوالقاسم فردوسی، شاعر بزرگ حماسه‌سرای ایران به دو دلیل شواهد روشنی در دست نیست و کتب تاریخ و ادبیات، زمان‌های مختلفی را برای تولد، فوت، سرودن شاهنامه و دیگر تواریخ مهم زندگی فردوسی بیان می‌کنند. دلیل اول شیعه مذهب بودن فردوسی است.

فردوسی در زمان حکومت سنی مذهب غزنوی زندگی کرد و در همین دوره از دنیا رفته است. بنابراین تا سالیان دراز توجهی به نگاشتن و حفظ زندگینامه فردوسی نشده است. دلیل دوم نیز شاهنامه‌خوانی نقالان بوده است.نقالان که داستان‌های شاهنامه را سینه به سینه یاد گرفته‌اند، برای جلب توجه بیشتر شنوندگان ناخواسته شاخ و برگ‌هایی به زندگی فردوسی داده و قسمت‌هایی از آن را حذف کرده‌‌اند.به هر روی، فردوسی توسی در سال ۳۲۹ هجری قمری در روستای پارنه توس متولد شد.

وی از خانواده‌ای دهقان و صاحب مکنت بوده بنابراین تحصیلات مناسبی را گذرانده است.حس میهن‌پرستی و شنیدن داستان‌ها و افسانه‌ها از تاریخ نیاکان وی تحریک به نگاشتن شاهنامه کرد. آغاز دقیق نظم شاهنامه ظاهرا از نیمه دوم قرن چهارم هجری (حدودا ۳۷۰ یا ۳۷۱ هجری) بود. شاهنامه دقیقی توسی موثرترین امر در سرودن شاهنامه فردوسی بوده. فردوسی که گویا طبع خود را در نظم داستان‌های حماسی چندین بار آزموده بود، پس از به قتل رسیدن دقیقی و خواندن شاهنامه وی به فکر می‌افتد کار شاعر جوان دربار سامانی را پایان ببرد.

طبق اشاره خود فردوسی که از رنج سه ساله در نظم شاهنامه سخن می‌گوید قریب به یقین تاریخ اتمام شاهنامه سال ۴۰۱ هجری قمری بوده است. فردوسی در طول زندگی و عمر خود هیچ پادشاهی را لایق نمی‌بیند تا شاهنامه‌اش را به او بدهد. تنها در زمان پیری به علت تنگدستی و فقر مالی شاهنامه را به نام سلطان محمود غزنوی می‌زند که سلطان محمود نیز هیچ استقبالی از این امر نمی‌کند و زمانی که متوجه ارزش‌های شاهنامه شده و هدایای خود را به توس روانه می‌کند، حکیم توس دار فانی را وداع گفته است.

سعید حبیب‌اله