شیخ بغداد

در طول سال های پس از انقلاب تنها یک شخصیت را می شناسیم که در دو حوزه ایران شناسی و اسلام شناسی موفق به دریافت باارزش ترین جایزه های جهانی در ایران شده است

در طول سال های پس از انقلاب تنها یک شخصیت را می شناسیم که در دو حوزه ایران شناسی و اسلام شناسی موفق به دریافت باارزش ترین جایزه های جهانی در ایران شده است.

یک بار در سال ۱۳۸۳ هیات داوران او را شایسته دریافت جایزه جهانی کتاب سال در حوزه ایران شناسی شناخت و در سفری که به ایران- و به تعبیر گویای خود به میهن خویش-داشت علاوه بر شرکت در مراسم مذکور، با مدیریت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با برخی از شخصیت ها و انجمن های مهم فرهنگی، علمی و ادبی دیدار کرد. در همان جلسه هنگام دریافت جایزه دو نکته کوتاه درباره سخنرانی آن روز آقای خاتمی به ایشان گفت. این چند عبارت عالمانه که با تواضع بسیار گفته شد، نشانه تسلط او به حوزه های گسترده علم بود و زمینه ساز توجه خاص رئیس جمهور وقت به ایشان شد. بعدها که گزارشی از شخصیت علمی او ارائه کردم، آقای خاتمی گفت جایی مثل مرکز بین المللی گفت وگوی تمدن ها می تواند از این دانشی مرد بهتر بهره گیرد.

استاد علامه دکتر حسینعلی محفوظ- رحمت واسعه الهی بر او افزون باد- از تبار دانشمندانی بود که می توان آنها را شخصیت های چنددانشی دانست. وی بقیه السیف بحرالعلوم های قدیم بود، هرچند آنچنان فروتن بود و به نحوی سخن می گفت و رفتار می کرد که همگان را شگفت زده می ساخت و کسی نمی توانست باور کند پیری که همچون کودکی پرآزرم و مودب می نماید، این همه دانش های گوناگون را در یک تن گرد آورده باشد.

این ایران شناس بزرگ زبان های عربی، فارسی، ترکی، اردو، روسی، آلمانی، فرانسه، انگلیسی و برخی زبان های مرده مانند سریانی و سانسکریت را به خوبی می دانست و به سه زبان فارسی، عربی و ترکی شعر می سرود و عضو بسیاری از انجمن های علمی و ادبی جهانی بود؛ عضو انجمن های شاهی آسیایی لندن، فرهنگستان زبان عربی در قاهره، فرهنگستان زبان عربی در دمشق، انجمن زبان شناسان ترک در آنکارا، فرهنگستان علمی هند در علیگره، انجمن تاریخ شناسان در کابل و بیش از ۲۰ انجمن دیگر در سراسر جهـان.

او در رشته هایی چون زبان شناسی، ادبیات تطبیقی، فهرست نگاری، کتاب شناسی، خط شناسی، تصوف، موسیقی، تاریخ، تبارشناسی، فلسفه، کلام، فقه و حدیث مهارت داشت و از قریب به ۱۰۰ تن از علمای بزرگ فرق مختلف اسلامی (حنبلی، حنفی، شافعی، اسماعیلی و زیدی) اجازه روایت حدیث داشت که شیخ مشایخ مرحوم آقابزرگ تهرانی و آیت الله سیدشهاب الدین نجفی مرعشی رضوان الله علیه از آن شمارند. مجموعه مکاتبات ایشان با آیت الله نجفی مرعشی که عمده آنها درباره کتاب و نسخ کهن خطی است سال جاری به همت کتابخانه نیک بنیاد و بلند آوازه آن مرحوم در قم چاپ شد.

محفوظ از آیت الله سیستانی هم اجازه نقل حدیث داشت و آیت الله سیستانی هم با فروتنی تمام متقابلاً از ایشان تقاضای اجازه کرده بود. محفوظ از این همه تواضع و عظمت روحی حیرت زده شده، سکوت اختیار کرده بود و هیچ گاه به خودش چنین اجازه یی نداد.

سال گذشته در چنین ایامی محفوظ بار دیگر به ایران آمد؛ این بار او میهمان و برگزیده کتاب سال ولایت بود و از وی به خاطر تلاش های علمی اش در حوزه دین تقدیر به عمل می آمد.

کتاب سال ولایت نهادی است که بیش از ۱۰ سال از عمر آن می گذرد و توسط گروهی از اصحاب دین و فرهنگ در سال ۱۳۷۷ پایه گذاری شد. این نهاد هر سال بهترین آثار و برجسته ترین شخصیت های علمی در حوزه معارف اهل بیت را از سراسر عالم برمی گزیند و طی مراسم باشکوهی که با حضور صدها عالم دینی و پژوهشگر فرهنگی برگزار می شود، معرفی می کند. محفوظ به مناسبت دهمین سال فعالیت این نهاد به عنوان نویسنده و پژوهشگر فعال در حوزه آثار والایی معرفی شد. به علت کمی وقت، امکان سخن گفتن محدود بود؛ و این مطلب در همان جلسه و همان موقع به ایشان گفته شد. محفوظ بدون هیچ دغدغه یا اظهار ناراحتی در سه جمله کوتاه و پرمعنا، مطالب خود را بیان کرد و آن را با شعری از سعدی به پایان برد. بر اهل نظر روشن است که انجام این مهم تا چه حد نیاز به توانایی در فهم و قدرت در جمع بندی و هوشمندی در ارائه مقصود دارد.

محفوظ سعدی شناس بزرگی بود و رساله دانشنامه دکترای او در رشته زبان و ادبیات فارسی درباره تاثیر فرهنگ عربی بر آثار سعدی شیرازی است. کتاب «متنبی و سعدی» از آثار اوست که در دوجلد جداگانه به فارسی و عربی چاپ و در سال ۱۳۳۷ در ایران کتاب برگزیده سال شد. این اثر نخستین بحث گسترده و مستقل در حوزه ادبیات تطبیقی به زبان فارسی و عربی است.

محفوظ نخستین دانشجوی خارجی در حوزه زبان و ادبیات فارسی بود که از محضر درس استادانی چون بدیع الزمان فروزان فر، عبدالعظیم قریب، ذبیح الله صفا و سیدصادق کیا بهره مند شد و به دریافت دانشنامه دکترا در سال ۱۳۳۴ نائل آمد؛ مدتی در دانشگاه تهران درس داد و به همین دلیل با برخی شاعران و نویسندگان و ادب پژوهان کشورمان آشنایی یافت و با آنها نشست و برخاست و گفت وگو داشت.

محفوظ به زبان فارسی تسلط داشت و به این زبان شعر می سرود و زبان های کهن ایرانی مانند پهلوی فارسی باستانی و اوستایی را خوب می دانست. بنیانگذار گروه زبان های شرقی و بخش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بغداد بود و کتاب مفصلی به نام «القواعد الفارسیه» در دستور زبان فارسی نوشت که از کتاب های درسی مشهور و مهم در این زمینه در جهان عرب است.

شیخ محفوظ برای آداب و سنن ایرانی احترام ویژه قائل بود و کتابی درباره آیین های نوروز در میان ایرانیان و عرب ها تالیف کرد. آثاری که درباره ایران و فرهنگ ایران و زبان فارسی نوشته بیش از ۵۰ کتاب و ۱۰۰ مقاله پژوهش علمی است اما فقط در حوزه ادبیات صاحب نام نبود. همه اصحاب حدیث و علاقه مندان به مباحث حدیثی با نام او از طریق تصحیح و چاپ کتاب شریف کافی آشنایند؛ کتاب کافی که بحق باید آن را معتبرترین جامع حدیثی شیعه دانست.

حدود ۴۰ سال پیش با تصحیح و تحقیق مرحوم استاد علی اکبر غفاری به صورت حروفی چاپ شد و مجلد هشتم این اثر فاخر یعنی کتاب «الروضه» حاوی مقدمه یی بسیار عالمانه از محفوظ است درباره احمدبن یعقوب کلینی و کتاب کم نظیر او یعنی کافی. چاپ مستقل «سفارشنامه امام صادق(ع)» به شیعیان همراه با پاره یی توضیحات از دیگر اقدامات وی بود که به آن مفتخر بود.

محفوظ کتابخانه یی بزرگ در کاظمیه بغداد بنیاد کرد که دارای چندین هزار جلد کتاب و مجله علمی پژوهشی و دارای مجموعه های کم نظیری از متون فارسی و فرهنگ ایرانی و شیعی است و از مراکز معتبر و مهم پژوهشی به ویژه در حوزه ایران شناسی و معارف شیعه در عراق به شمار می رود و از جمله گنجینه یی از آثار خوشنویسی و اشیای تاریخی در آن گرد آمده است.

وی در سفری که به عنوان برگزیده جایزه کتاب سال به تهران آمد، در جمعی از دوستان که عبدالغفور روان فرهادی افغانستانی و ولی صمد تاجیکستانی حضور داشتند، از سابقه زبان فارسی و فرهنگ ایرانی در عراق بسیار سخن گفت و تاسف می خورد که به علت دشمنی میان حاکمیت عراق با ایرانیان پیوند میان مردم دو کشور چند دهه قطع شد و دانشجویان فارسی خوان عراقی از ادب معاصر فارسی به کلی بی بهره مانده اند.

محفوظ هم ایران شناس و هم اسلام شناس بود، هم با علمای دین و علوم دینی سروکار جدی داشت و هم هنرهای ذوقی و اهل ادب، شعر و موسیقی را خوب می شناخت. «تصحیح کتاب الادوار فی الموسیقی صفی الدین عبدالمومن ارموی» و کتاب «معجم آلات و الادوات» درباره موسیقی و معرفی سازهای ملل اسلامی از اوست. درباره کلینی و شیخ طوسی و شیخ صدوق نیز کتاب نوشت. کتاب «موسوعه العتبات المقدسه» را در هفت جلد تدوین کرد. به چاپ و تصحیح «صحیفه سجادیه» و «صحیفه الرضا» افتخار می ورزید.

او شیفته خاندان نبوت بود و به ویژه به سرور شهیدان امام حسین(ع) عشق می ورزید.

محفوظ از تبار قبیله ارجمند و خوشنام «بنی اسد» بود که در روز عاشورا با تقدیم شهیدی کهنسال و دلاور به نام حبیب بن مظاهر اسدی نام خود را جاودانه ساختند و با خدماتی که پس از رویداد کربلا به خاندان و زائران امام علیه السلام داشتند، تاریخ ساز شدند. یک بار در سفر به ایران، با شوقی ناگفتنی، تربت مزار شهید کربلا- تربت الشفاء را به عنوان بهترین هدیه با خود همراه آورد. نقل می کرد حدود ۱۰۰ سال پیش بخشی از کناره قبر فرو ریخت و قدری از تربت پاک سر حضرت سیدالشهدا آشکار شد و اندکی از آن به خاندان علم پرور محفوظ رسید. آنجا آدم می توانست عاطفه لبریز از صداقت را در واژه های غمگسارش ببیند و در دیدگان اشکبارش بخواند و بی درنگ با او همنوا شود و بی اختیار «یاحسین» بگوید. شاید همین شیفتگی و ارادت بی شائبه آخرین روزهای زندگی او را رقم زد. در روز مباهله به تقدیر ویژه کتاب سال ولایت نائل آمد.

چند روز بعد در روزهای یادآور عاشورای حسینی تن خاکی اش را به جان آفرین سپرد و سر بر آستان دو امام بزرگوار کاظمین نهاد. همان جا که پیکر پاک کسانی چون خواجه نصیرالدین طوسی و شیخ مفید به خاک رفته اند، شیخ بغداد هم آرمید. رحم الله معشر الماضین که به نیکی جهان سپردندی.

احمد مسجدجامعی