میناكاری و ملیله كاری

اگرچه از هنر میناكاری ایران, پیش از قرن دهم قمری نمونه های قابل ملاحظه ای از لحاظ تعداد بر جای نمانده است, اما آن چه كه از بررسی معدود آثار باقی مانده و نظرات محققان به دست می آید آن است كه سابقه میناكاری در ایران به هزاره دوم پیش از میلاد می رسد

اگرچه از هنر میناكاری ایران، پیش از قرن دهم قمری نمونه‌های قابل ملاحظه‌ای از لحاظ تعداد بر جای نمانده است، اما آن چه كه از بررسی معدود آثار باقی مانده و نظرات محققان به دست می‌آید آن است كه سابقه ‌ میناكاری در ایران به هزاره دوم پیش از میلاد می رسد. پوپ، ایران‌شناس نام دار، سابقه میناكاری را تا ۱۵۰۰ پیش از میلاد می‌داند و از میناكاری با عنوان «هنر درخشان آتش و خاك» یاد می‌كند.

اصول هنر میناكاری كه آن را «مینیاتور بر روی آتش» نیز نام نهاده‌اند و شامل یك سلسله فعل و انفعالات پیچیده است، بر پایه تزیین فلزات به ویژه فلزات قیمتی نظیر طلا و نقره و هم چنین فلز مس با رنگ های مینایی قرار دارد. این رنگ های مینایی عبارت است از اكسیدهای فلزی كه آن را با مواد شیشه‌ای مخلوط می‌كنند و پس از قرار دادن بر روی فلز در كوره پخته می‌شود.

میناكاری را ضمناً می‌توان یك «هنر آزمایشگاهی» نیز به شمار آورد، زیرا برای دسترسی به این پدیده هنری، ضرورت دارد تا فعل و انفعالات شیمیایی خاص با دقت تمام و با مهار آتش و حرارت صورت پذیرد و در اینجاست كه نقش هنرمند میناكار،كه می‌بایست در تمامی مراحل تولید این محصول حضوری مؤثر و با دقت و توجهی خاص داشته باشد, معلوم می‌شود.

میناكاری می‌تواند به شیوه‌های گوناگون انجام پذیرد، ولی دو روش آن متداول‌تر از دیگر روش ها بوده و اگرچه مینای نقاشی، طی سال های اخیر در اصفهان از رونق نسبی برخوردار شده، ولی هنوز برای احیای مینای خانه‌بندی اقدام مؤثری به عمل نیامده است. در روش مینای نقاشی، پس از تهیه زیرساخت كه معمولاً از مس است، طی سه مرحله لعاب‌كاری با رنگ های مینایی و پخت آن در كوره، در ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد، پوشش لازم بر روی فلز به وجود می‌آید. سپس اقدام به اجرای زیررنگ و پیاده كردن طرح می‌شود و پس از رنگ‌آمیزی و قلم‌گیری و پرداز و پخت در درجه حرارتی حدود ۵۰۰ درجه سانتی‌گراد، در آخرین مرحله و در صورت لزوم، اقدام به طلاكاری و پخت محصول در درجه حرارتی حدود ۲۰۰ درجه سانتی‌گراد می‌كنند تا كار نقاشی به اتمام رسد.

در سال های اخیر، میناكاران اصفهانی در میناكاری روی حجم‌های بزرگ و نیز ارایه آثار بسیار با ارزش و با كیفیت مطلوب موفق عمل كرده‌اند و امید است كه طی سال های آتی درخصوص احیاء مجدد مینای خانه‌بندی هم اقدام شود.

ملیله‌كاری حاصل كار با طلا یا نقره‌ای است كه به صورت مفتول‌های باریكی درآمده، ولی با صرف وقت و دقت بسیار و مهارت و هنرمندی ملیله‌كار، بر مبنای شیء یا محصول موردنظر و با بهره‌گیری از طرح‌ها و نقوش سنتی به هم پیوند و ارتباط یافته‌اند.

قدیمی‌ترین اشیاء ملیله ایران به گفته بیش تر محققان، به سال های ۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد تعلق دارد. طی سال های ۳۳۰ تا ۲۲۴ پیش از میلاد نیز ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج چشم گیری داشته و آثار به دست آمده در «دورا اورپوس» گواه آن است كه تولید فرآورده‌هایی از مفتول نقره طی سنوات یاد شده در ایران رایج بوده است.

آرثر پوپ، ایران‌شناس معروف در كتاب شاه كارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره‌كاری، درسال های بعد از ظهور دین مُبین اسلام، به ملیله كاری هایی كه از منطقه ری به دست آمده و به قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد، اشاره كرده است.

از آن جا كه بیش تر اشیاء ملیله ‌ ایرانی، اعم از طلا و نقره برای استفاده دوباره از فلز آن، ذوب شده، نمونه‌ های زیادی هم اینك در دسترس ما نیست و تنها از دوره قاجار به این سو می‌توان سرقلیان‌ها، گیره‌های استكان، سینی و گوشواره‌هایی از ملیله را دید كه بخشی از آن ها در موزه‌ های داخلی و خارجی و بخشی دیگر در مجموعه‌های خصوصی یا نزد خانواده‌ها نگه داری می‌شود.

در حال حاضر ملیله‌كاری، صرف‌نظر از شهر تهران كه صنعت‌گران ملیله كار آن بیش تر در زمینه ساخت جواهرات (طلا) فعالیت می‌كنند، در شهرهای زنجان، اصفهان و تبریز هم رواج دارد. طی ۱۵ ساله اخیر، ملیله‌كاری در شهر زنجان رونق چشم گیری داشته است و بر تعداد ملیله‌كاران آن افزوده می‌شود و فرآورده‌های تولیدی آن نیز كه معمولاً سینی، قندان، گیره استكان، شكلات‌خوری و غیره را شامل می‌شود، دارای كیفیت مطلوبی است.