غفلت مقدس

نگاهی به جدیدترین کتاب اولیویه روا

پیشتر در مواردی چند آورده‌ام که امروز دین‌پژوهی یکی از جدی‌ترین حوزه‌های مطالعاتی جهان است. از آنجا که سرنوشت همه مردم جهان در این روزگار به‌گونه‌ای غریب با دین، پدیده‌های دینی و اصحاب دین پیوند خورده است هیچ کس را یارای مقاومت یا بی‌اعتنایی در برابر مسائل و فرآورده‌های این حوزه نیست. هر کس به سهم و توانایی خود باید تاثیر کارکرد دین، پدیده‌های دینی و اولیای دینی را بشناسد تا دست‌کم بتواند زندگی فردی خویش را از گزند انحرافات دینی مصون دارد یا از برکات معنوی آن برخوردار سازد. احدی نمی‌تواند این تاثیر را دست‌کم بگیرد که اگر گرفت ناگزیر آثار مخرب احتمالی آن را باید بر خود و آینده فرزندان خود بپذیرد. به دو نمونه ملموس از این دین‌گزیری که به دو انتخاب دین‌گریزی و دین‌پذیری (گریز و گزیر اشتباه نشود) در دو سطح ملی و بین‌المللی انجامیده کوتاه اشاره می‌کنم. در سطح ملی این ندا مدام از سوی اولیای دینی ما (و اغلب حکومتی) طنین‌انداز است که جهان به سوی دین‌باوری و دین‌مداری پیش می‌رود و باور و برداشت غلط غالب از این گزاره آن است که لا‌بد گمشده مردم این جهان دین‌باوری مورد نظر وعلا‌قه ما است! در سطحی بین‌المللی رشد باورهای دینی عموم مردم جهان به نوعی آرمان‌گرایی و سپس موعودگرایی موهوم و نوظهور دامن زده است؛ گویی مردم جهان بی‌آنکه تفطنی آگاهانه داشته باشند اندک‌اندک به پایان کار جهان ایمان می‌آورند و روزگاری آپوکالیپتیک (رستاخیزی موعود که باید با طعم نوعی فاجعه آن را درآمیخت) را انتظار می‌برند.

نگره دین‌گزیری در هر دو سطح ملی و جهانی برای ما انسان‌ها محصولی مشترک بار آورده است و آن اینکه اخلا‌ق که گوهر هر گرایش دینی است مورد غفلت قرار گرفته و گرایش به ظواهر و مظاهر دینی به سبب کارکرد اقتصادی - سیاسی آن تشدید شده است و در اردوی مومنان نیز باور به تجربه‌های مستقل معنوی افزایش یافته و میل به شفاف‌سازی رفتار دینی رو به اوج گذاشته است. دین‌بازان خود بی‌آنکه بدانند در درازمدت بیشترین خسارت را از این وضع خواهند دید و البته در میان همه فرآورده‌های دینی اگر آنان بخواهند به اخلا‌ق دینی پایبند بمانند، لا‌جرم دین‌بازی را باید رها کنند و اگر دین‌بازی رها شود نهادهای اجتماعی دین به آشوبی غریب دچار خواهد شد، بنابراین نمی‌کنند. این مقدمه تفصیلی دارد که من باید در زمانی مناسب به آن بپردازم ولی آنچه را مراد من از این مقدمه بود در معرفی کوتاه کتاب <اولیویه روا> خلا‌صه می‌کنم.

□□□

<اولیویه روا> برای جامعه کتابخوان ایرانی ناآشنا نیست. استاد دانشگاه و مدیر تحقیق در مرکز ملی تحقیقات علمی‌ فرانسه یکی از سرشناس‌ترین پژوهشگران حوزه دین و سیاست در خاورمیانه است. او به چند زبان منطقه آشناست و علا‌وه بر ایران جوامع مسلمان منطقه را نیک می‌شناسد، به وزرای خارجه آمریکا و اروپا مشورت می‌دهد و در مدرسه عالی علوم سیاسی پاریس تدریس می‌کند. اولیویه روا که در دو حوزه فلسفه و علوم‌سیاسی دانش‌آموخته، پیش از این چند کتاب در زمینه اسلا‌م ‌سیاسی و زمینه‌های ظهور و شکست آن منتشر کرده است. او به معرفی <فارین پالیسی> در میان صد روشنفکر پرنفوذ جهان جای دارد و از او گاهی به‌عنوان برنارد لوئیس فرانسوی هم نام می‌برند.

کتاب جدید و مهم اولیویه روا با نام <غفلت مقدس، زمانه دین بی‌فرهنگ> از سوی انتشارت فرانسوی <سوی> روانه بازار شده است. روا در این کتاب سه عامل در‌هم تنیده دین، اجتماع و فرهنگ را بازشناسی می‌کند و شرایط جدید جامعه جهانی را با عناصر نودینی وارد در این دهکده ارتباطی به ‌کنکاش می‌گیرد.

نگاه او به این سه مقوله با تجربیات محیطی او در منطقه خاورمیانه گره خورده است و در برابر نظریه برخورد تمدن‌های ‌هانتینگتون موضع مخالفی دارد، چندان ‌که حرکت دینی در جهان معاصر را رو به‌جلو و اصلا‌ح مدام می‌بیند که البته نتیجه‌ای جز جهانی‌سازی گرایش دینی ندارد. اشکال جدید اجتماعی دین‌باوران به عنوان یکی از نمود‌های جهانی‌سازی گرایش دینی، از دقت نظرهای اولیویه روا در این کتاب است. پدیده‌های دینی در‌حال هجرت و بازیابی هویت جدید‌ند، ولی این هجرت‌فکر و عمل‌دینی هنوز در بسترهای اجتماعی و فرهنگی ثابتی جای نگرفته است. ‌

شکاف میان دو سپهر اجتماع و فرهنگ از سویی و دین و دولت از سوی دیگر در روند جهانی‌سازی امروز، اشکال سنتی پذیرش دین و پدیده‌های آن را دچار تحول کرده است و خروج جوامع از بافت سنتی و فرهنگی خود سویه‌های دیگری به دین‌پذیری امروز در جهان می‌بخشد.

این سویه‌ها از دگم‌ها و منابع سنتی دین بریده می‌شود و با تجربه‌های جدید معنوی، شکاف مناسبات سنتی میان مومنان و نمادهای ظاهری و نهادهای اجتماعی دین را به نمایش می‌گذارد و پیش از آنکه گرایش‌های دینی نو، دینی قلمداد شود، فرهنگی قلمداد می‌شود؛ فرهنگی که از ریشه دین سنتی جداست!

آداب دینی مومنان جدید گویی به‌تدریج شکلی عرفی یا قراردادی می‌یابد و گروه‌های هوادار معنویت بی‌آنکه به مراجع سنتی دین نیازی ببینند خود را با اشکال جدیدی از رفتار فرهنگی و آیینی تطبیق می‌کنند که به شکاف هر‌چه بیشتر دین و دولت باور دارد.

بررسی بیشتر این کتاب مهم را باید به زمانی دیگر واگذاشت.

رضا بهشتی‌معز