نقش مردم در حکومت از دیدگاه امام علی ع

حضرت علی ع حکومت واقعی را در خدمت به مردم می داند و اینکه مردم در انتخاب حاکم سرزمین خود نقش زیادی دارند

حضرت علی (ع) حکومت واقعی را در خدمت به مردم می داند و اینکه مردم در انتخاب حاکم سرزمین خود نقش زیادی دارند و این مردم هستند که در تعیین سرنوشت خود نقش وافری دارند، لذا در پذیرش حکومت خویش، خواست و تقاضای مردم را مبنا قرار داده و خواستار تمایل و انتخاب مردمی نیز بودند. چرا که اجرا و عملی شدن دستورات حکومتی و رعایت اصول و آرمان جامعه مبتنی بر انگیزه و تقاضای واقعی مردم است. زمانی یک جامعه به مقاصد اصلی خود نایل می شود که در باطن مردم انگیزه ای وافر ایجاد گردد. به همین دلیل حضرت علی (ع) میان خواست مردم و موفقیت حکومت دینی رابطه ای متقابل می داند و پذیرش حکومت را از جانب خود مشروط به تقاضا و خواست مردم دانسته و می فرمایند: "من حکومت بر مردم را آهنگ نکردم مگر آنکه خود خواستند و به بیعت گرفتن دست نیازیدم تا مردم، خود بیعت کردند و این نیز مسلم است که بیعت آن روز، نه از ترس نیروی مسلطی در صحنه بود و نه به طمع نقدینه ای در بساط". ‏

با اینکه حکومت بعد از پیامبر (ص) حق مسلم و الهی حضرت علی (ع) بود، ولی ایشان بر بیعت و انتخاب مردم اهمیت وافری قائل بودند، با اینکه هدف ایشان از حکومت بر جامعه اسلامی، احقاق حق پایمال گشته مردم و رساندن جامعه به سعادت واقعی بود و هیچ گونه مزیت مادی و دنیوی برای ایشان نداشت و هدف حضرت، رهبری امت پیامبر اکرم به سوی دینداری و آرمان های اسلام بود. امام بر ضرورت وجود حکومت در جامعه تاکید داشتند و همواره بر اینکه جامعه جهت رعایت اصول و احکام دینی نیازمند حکومت دینی است اصرار داشتند. از سوی دیگر حکومت نیازمند حاکمی عادل و الهی است و مردم نیز باید در انتخاب حاکم خود نقش داشته و رهبر و حاکم اجتماع خود را انتخاب نمایند. ‏

حضرت علی (ع) بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) با اینکه حکومت جامعه دینی از آن ایشان بود ولی به خاطر مصلحت و خواست مردم ۲۵ سال صبر و حکومت را پیشه خود ساختند و تمامی این مدت هیچ اقدامی جهت دستیابی به حکومت انجام ندادند تا اینکه مردم از ایشان رهبری و حاکمیت جامعه را درخواست نمودند. از صبر امام در این ۲۵ سال بعد از وفات پیامبر (ص) بر می آید که ایشان پذیرش حاکم از سوی مردم را از اصول حکومت اسلامی می دانستند.‏

اگر حاکمیت از آن مردم باشد و نظرات و دیدگاه های آنان در حکومت اعمال شود، حکومت مسیر تعالی خود را طی می نماید، لذا مردم باید توان نظارت را داشته باشند. البته در حکومت دینی، تقوا و عدالت حاکم در اجزا و عملکرد حکومت نظارت درونی دارد، ولی با این حال، مردم نیز به عنوان صاحبان اصلی حکومت می توانند بر اعمال حاکمان نظارت داشته باشند. لازمه این نظارت، آگاهی و آشنایی عموم مردم به حق و حقوق خود و وظایف و نقش حکومت در جامعه می باشد، حضرت علی (ع) نیز همواره این آگاهی را به مردم گوشزد می نمودند. "آگاه باشید که حق شماست بر من که چیزی را از شما مخفی ندارم مگر در مسائل نظامی و امور جنگ و یا اینکه کاری را مگر آنجا که حکم شرعی در کار باشد بدون در نظر گرفتن خواست و نظر شما انجام ندهم." ‏

حضرت همواره آگاهی مردم را از مسائل و امور حکومتی لازم می دانستند، زیرا این مسئله باعث رشد و آگاهی آنان می گردید، البته در امور جنگ و نظامی لزوم این مشورت وجود ندارد. درباره رعایت و اجرای احکام الهی و اصول دینی در جامعه نظر خواهی از مردم لازم نمی باشد و می بایست این مسائل که از واجبات جامعه دینی می باشد بدون چون و چرا در اجتماع عینیت و تحقق یابد. ولی در دیگر مسائل به مشورت با مردم اهمیت می داد و در مسائل جاری و آتی حکومتی با مردم مشورت می نمود.‏

امام در زمانی که جامعه هنوز از پیچیدگی و رشد جوامع امروزی برخوردار نبود ضرورت مشاوره و نصیحت پذیری حکام را مطرح نموده و مردم را موظف به مشاوره و نصیحت کردن حکام می داند. مردم می بایست در مسائل سخت و بحران های اجتماعی و همچنین جهت حل مشکلات و طی روند جاری جامعه با حاکمان مشورت و نظرخواهی نمایند. امروزه این مسئله به دو صورت می تواند انجام بگیرد، یکی همان روش قدیمی و استفاده از نظر و تجربیات متخصصان و دانایان در موارد مختلف به صورت هیئت حاکمه می باشد و روش دیگر در قالب ارائه افکار عمومی به مسئولان حکومتی است که با توجه به ابعاد پیچیده و بزرگ جوامع، می تواند جهت حل مشکلات مردمی مثمر ثمر واقع گردد.‏

حضرت علی (ع) نیز همواره استفاده از نظرات نخبگان و دانشمندان را در امور حکومتی لازم می دانستند و می فرمایند: "با دانشمندان فراوان گفتگو کن و با حکیمان فراوان سخن در میان نه، در آنچه کار شهرهایت را استوار دارد و نظمی را که مردم پیش از تو به آن بوده اند برقرار." و همچنین در زمینه خطاپذیری حکام و ضرورت نصیحت آنان از سوی مردم می فرماید: "از گفتن حق یا رای زدن در عدالت باز نایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم، مگر که خدا مرا در کار نفس کفایت کند که از من بر آن توانا است." یا زمانی که امام می فرماید: "مردم مرا بر شما حقی است شما را بر من حقی...". ‏

در واقع دیدگاه های امام به رعایت حق و حقوق واقعی مردم بسیار نزدیک است که اما در آن از حق مردم بر حکومت که صاحبان آن می باشند و همچنین وظیفه مردم به عنوان شهروند دولت سخن می گویند.

مسئله ای که امروزه با گذشت قرن ها، اندیشمندان و نظریه پردازان به آن رسیده اند. حضرت در مورد برابری و عدالت اجتماعی، تعلیم و تربیت، ضرورت آموزش و ارائه اطلاعات به مردم سخن گفته اند و به وظایف شهروندی اشاره نموده اند و در مقابل از ضرورت فرمانپذیری مردم از حاکم سخن گفته اند. لذا اگر ما کنکاشی در فرمایشات امام به انجام برسانیم و در عمل و نظر، قصد پیروی از امام علی (ع) داشته باشیم خواهیم توانست یک مردمسالاری دینی به تمام معنی در کشور داشته باشیم که منطبق با نیازهای روز جامعه ما باشد.‏

سینا علوی زادگان