ریشه های سلامت جنسی در دوران کودکی

متاسفانه در کشورهای در حال توسعه برنامه منسجم و مدونی برای آموزش جنسی کودکان و نوجوانان وجود ندارد

امور جنسی مفهومی وسیع و پیچیده دارد و در عین حال یکی از جنبه‌های کلیدی برای بشر در طول زندگی است. این امور فراتر از مفهوم مذکر و مونث بودن و رابطه جنسی است و دربرگیرنده مفاهیمی مثل جنسیت (زن یا مرد)، هویت، نقش و جهت‌گیری جنسی، تحریکات و تمایلات جنسی، صمیمیت و باروری است که به شکل افکار، تخیلات و تمایلات جنسی، اعتقادات، نگرش‌ها و ارزش‌ها در مورد این امور، رفتار و روابط جنسی تجربه یا بیان می‌شود. نگرش انسان‌ها نسبت به امور جنسی متفاوت است. بعضی از آنها نگرشی منفی دارند. برخی مفهوم لذت‌بردن را از آن درک می‌کنند و گاهی هم بعد معنوی به آن داده می‌شود. هنجارهای جنسیتی وابسته به آگاهی انسان‌ها از امور جنسی، آموزش‌ها، تجربه‌ها و شرایط زندگی آنهاست.

وقتی صحبت از آموزش جنسی به میان می‌آید، منظور آموزش‌دادن روابط جنسی نیست بلکه آموزش‌دادن رفتارهای درست و گوشزد کردن خطرها و آماده‌کردن انسان‌ها از همان دوران کودکی برای محافظت و در عین حال لذت بردن از وجود خود است.

تکامل جنسی و تمایلات آن یک‌شبه اتفاق نمی‌افتد. دیدگاه کودکان نسبت به امور جنسی دیدگاهی متفاوت با بزرگسالان است. چون با امور جنسی آشنایی ندارند ولی آنچه بعدها به عنوان یک بزرگسال انجام خواهند داد، ریشه در یادگیری‌های دوران کودکی‌شان دارد.

تصور کنید کودکی ۲ ساله لباسش را در حضور جمع درمی‌آورد. شاید از دیدگاه حاضران این‌کار کودک خنده‌دار یا خوشایند باشد ولی وقتی مادر او را به اتاق دیگر ببرد و بگوید که برهنه شدن در هر جایی کار خوبی نیست و بدن تو را کسی نباید ببیند، این پیام را به کودک می‌دهد که باید از بدنت حفاظت کنی. این آموزش یکی از آموزش‌های امور جنسی است. همان‌طور که کودک حرف‌زدن و رفتارهای اجتماعی را می‌آموزد، رفتارهایی را هم به تدریج درباره امور جنسی یاد می‌گیرد.

کودک اولین پیام‌های جنسی را از والدین خود دریافت می‌کند

تحقیقات انجام‌شده نشان می‌دهد آنچه در امور جنسی کودکان تاثیرگذار است اول از همه نقش خانواده، سپس دوستان (در مهدکودک و مدرسه) و در آخر رسانه‌ها ، مجلات و... است. آموزه‌های کودک در خانواده، شکل‌دهنده مجموعه ارزش‌ها و رفتارهای اوست. متاسفانه حتی والدینی که شاید از نظر تحصیلی هم مدارج بالایی را داشته باشند؛ ممکن است نتوانند رفتارهای سالم کودک خود را از رفتارهای ناسالم‌اش تمییز دهند. گاهی خانواده‌ها از دیدن رفتارهای سالم کودک تعجب و به پزشک مراجعه می‌کنند تا علت اینکه مثلا پسر ۳ ساله‌شان دچار نعوظ آلت تناسلی شده را بیابند. (نعوظ در کودکان پسر به صورت رفلکسی و کاملا طبیعی اتفاق می‌افتد.) گاهی نیز چون رفتار غیر طبیعی را نمی‌شناسند به آن بی‌توجه‌‌اند و همین بی‌توجهی ممکن است باعث ‌شود کودک آسیب ببیند. خانواده باید بداند که مثلا با یک کودک ۲ ساله چگونه رفتار کند یا چگونه به سوال‌های او پاسخ دهد و چه آموزش‌هایی مناسب این سن است. ما با یک کودک ۲ ساله درباره بارداری یا رابطه جنسی صحبت نمی‌کنیم ولی جواب یک کودک ۹ ساله در این حول‌وحوش، باید منطقی و اصولی باشد. پس مهارت و آموزش والدین در مقابل رفتارهای جنسی کودک بسیار مهم است.

رفتارهای جنسی در کودکان به چند عامل بستگی دارد

بخشی از آموزش‌ها غیرمستقیم است. وقتی پدر و مادر صحبت می‌کنند گرچه مخاطب کودک نیست ولی او در حال دریافت اطلاعات است. بخش دیگر، آموزش مستقیم است اینکه چگونه اندام‌های جنسی و قسمت‌های خصوصی بدنش را به او معرفی کنیم. آنها حتی اسم اندام‌ها را هم باید بدانند (متاسفانه در کشور ما اسم‌های مناسبی برای اندام‌های جنسی استفاده نمی‌شود) اگر اینها را نداند ممکن است، بعدها نتوان ارتباط خوبی با کودک برقرار کرد. باید به او آموزش داد که بدن خود را دوست داشته باشد. وقتی می‌گوییم اینجا بد است و باید آن را پنهان کنی، این تصور ذهنی در او ایجاد می‌شود که چرا مامان و بابا مرا دوست دارند ولی این قسمت از بدنم را دوست ندارند. پنهان کردن باید معنا داشته باشد، می‌توان گفت این قسمت خصوصی است و مربوط به توست و هیچ‌کس حق ندارد آن را ببیند یا به آن دست بزند. نکته غلط دیگری که در فرهنگ ما وجود دارد این است که ما به راحتی درباره آلت تناسلی مردانه صحبت می‌کنیم و صحبت راجع به آلت تناسلی زنانه را بد می‌دانیم. این برخورد با کودکان دختر و پسر در نگرش کودک نسبت به اندام جنسی‌اش تاثیر منفی می‌گذارد. با این کار به پسر غرور می‌دهیم و به دختر حقارت و هویت جنسی کودک در هر دو حال به هم می‌ریزد. کودک باید به اندام جنسی خودش احترام بگذارد و آن قسمت از بدنش را جزئی از کل بداند.

رفتار جنسی کودک را بشناسیم

تحقیقات نشان داده پاسخ‌های جنسی از همان ابتدای تولد و حتی درون رحم مادر وجود دارد. گرچه پاسخ جنسی است ولی در اثر وجود هورمون نیست و ربطی به تمایلات جنسی ندارد. خیلی از رفتارهایی که ما به عنوان رفتار جنسی می‌شناسیم در دوران کودکی طبیعی و بخشی از تکامل جنسی محسوب می‌شوند.

طبیعی است که کودکان کنجکاوی و تمایل جنسی دارند یا دوست دارند بدن خود و دیگران را کشف کنند. کشف‌کردنشان معمولا از طریق لمس یا مشاهده است. شاید این رفتارها برای خانواده‌ها مشکل‌ساز شود، زیرا اغلب نمی‌دانند تا کجای این رفتار طبیعی است و از کجا به بعد غیرطبیعی محسوب می‌شود. مثلا خودارضایی کودک یا دست‌زدن به آلت‌تناسلی‌اش یکی از شکایت‌هایی است که از طرف خیلی از والدین مطرح می‌شود اما این خودارضایی با آنچه که در بزرگسالان دیده می‌شود متفاوت است. این لذت در کودک فیزیکی است و ارگاسمی وجود ندارد. فقط به شکل یک احساس آرامش و راحتی است. برخورد مناسب والدین با کودک نقش مهمی در سلامت جنسی آنها به‌خصوص در دوران نوجوانی دارد.

آموزش سلامت جنسی باعث احساس امنیت کودک می‌شود

نگرش نسبت به امور جنسی در جوامع و حتی خانواده‌های مختلف، متفاوت است. هر جامعه‌ای و حتی هر خانواده‌ای رفتار خاصی را درباره آموزش جنسی با کودکان خود دارند ولی استانداردهایی وجود دارد که تبعیت از آنها می‌تواند در رشد طبیعی کودک و سلامت جنسی او در آینده کمک‌کننده باشد. کودک چه در خانه و چه در محیط خارج از خانه (مثلا به مدرسه می‌رود) باید دانش و مهارت حفاظت از خودش را داشته باشد. اگر تکامل جنسی خوب و محیط امنی را برای کودک فراهم آوریم بسیاری از خطرها را در آینده از او دور کرده‌ایم.

ضرورت کسب اطلاع از منابع معتبر

امروزه ما در دنیای اطلاعات به سر می‌بریم و مردم به‌راحتی می‌توانند با فشار دادن یک دکمه، اطلاعات درست و غلط زیادی را ببینند اما مشکل آنجاست که گاهی اطلاعات غلط را می‌آموزند و آنها را به مرحله اجرا درمی‌آورند. این اطلاعات غلط جا می‌افتد، در جامعه می‌چرخد و کسی هم متوجه نادرستی آن نمی‌شود مگر اینکه فرد اشراف و دانش کافی در مورد موضوع داشته باشد. پس مهم است این آموزش به مردم داده شود تا با دیدن هر مطلبی آن را نپذیرند و به دنبال منبع موثق باشند. اگر جستجوگر خوبی باشید، به‌راحتی می‌توانید مطلب معتبر را از غیرمعتبر تشخیص دهید. مطالبی که در سایت‌ها دیده می‌شود، ممکن است به‌وسیله یک فرد عادی بدون دانش در همان زمینه نوشته شده باشد. پس قبل از هر چیز باید سایت‌های علمی را بشناسید. برای این‌کار می‌توانید مثلا با پزشکی که برای حل مشکلتان به او مراجعه کرده‌اید، مشورت کنید. اگر به بعضی از سایت‌های انگلیسی معتبر مانند مایوکلینیک مراجعه کنید، در پایان مقاله نام چند منبع دقیق را خواهید دید و این هرگونه شکی را از بین می‌برد. کسب اطلاعات از منابع نامعتبر حتی می‌تواند مشکلاتی در خانواده‌ها به وجود آورد.

دکتر آزیتا گشتاسبی

متخصص بهداشت باروری وفلوشیپ سلامت طب جنسی

عضو هیات علمی پژوهشکده علوم بهداشتی