راهكارهای تحقق وحدت و انسجام اسلامی

ایده وحدت اسلامی كه منادی آن در دهه های اخیر امام خمینی ره و مقام معظم رهبری بودند, یك ایده استوار, معقول, شدنی و حیاتی برای حفظ هویت اسلامی است

وحدت و انسجام اسلامی بزرگترین آرمان همه آحاد امت اسلام است.در سایه وحدت مذاهب اسلامی، تمدن و شكوه و عظمت اسلام نمایان و قدرت و عزت مسلمانان به تمامی هویدا و تداوم می یابد.در این مقاله، سعی شده است راهكارهای تحقق وحدت و انسجام اسلامی به مخاطبین ارائه گردد.

با هم این مطلب را ازنظر می گذرانیم:ایده وحدت اسلامی كه منادی آن در دهه های اخیر امام خمینی(ره) و مقام معظم رهبری بودند، یك ایده استوار، معقول، شدنی و حیاتی برای حفظ هویت اسلامی است.

در این زمینه، باید یكسره كوشید و از ابراز نظرهای افراطی هراسی به خود راه نداد و در هر دو بخش چه این سوی و چه آن سوی، با افراطی ها مبارزه كرد، كسانی كه برای ریختن خون مسلمانان از شیعه و سنی ارزشی قائل نیستند و هیچگاه برای اصل اسلام احترامی قایل نبوده و تنها به دنبال ازاله كامل آن از صفحه روزگار می باشند. در اینجا تنها براساس تجربه مطالعاتی در زمینه تاریخ و سیاست، راهكارهایی را كه اجرا و رعایت آنها می تواند به امر وحدت اسلامی كمك كند ارائه می كنیم. با این امید كه در سال وحدت و انسجام اسلامی مؤثر واقع شود.

۱) باور دولتهای اسلامی

در درجه نخست دولت های اسلامی، الزاماً می بایست وحدت را به عنوان یك اصل مسلم باوركرده و آن را مبنای سیاست های عمومی خویش قرار دهند تا بتوان پیشرفتی در این زمینه داشت. یكی از مهم ترین نتایج این امر طراحی سیاستی است كه بتواند امت اسلامی را به وحدت برساند.

مهم ترین این سیاست ها، حركت درجهت ازبین بردن تعصب و طائفی گری است كه هم برای ایجاد وحدت سیاسی در كشورها اهمیت دارد و هم برای ایجاد همگرایی در كلیت جهان اسلام. بلافاصله باید تذكر داد كه بیش از حد دولتی كردن سیاست وحدت طلبی، واكنش هایی را میان مردم و برخی رهبران سنتی برای مخالفت پدید می آورد، اما باید برای آن ها چاره ای اندیشید، زیرا ما برای آینده هیچ راهی جز این اتحاد نخواهیم داشت.

آنچه تاكنون شاهد آن بوده ایم، به خصوص از ناحیه برخی از كشورهای عرب منطقه، ابراز نظرهای صوری برای وحدت، اما در عمل میدان دادن به اختلاف افكنان بوده است. بدون تردید چیزی كه می تواند زمینه این امر را فراهم كند، تصویب قوانینی در سازمان های اسلامی برای جلوگیری عملی از این اقدامات و امكان بازرسی و بازخواست از دولت های متخلف است. تمركز دولت ها بر وحدت همچنین می تواند خنثی كننده تلاش های بیگانگان برای ایجاد اختلاف و استفاده از مسائل طائفی و مذهبی برای رسیدن به مقاصدشان باشد

۲) ارائه پژوهش های علمی

یك گام مهم، ارائه پژوهش های علمی برای تبیین حقایق تاریخی از دیدگاه علمی بدون تعصبات مذهبی است. از آن جایی كه بسیاری از تعصبات در اطراف مسائلی دور می زند كه پایه علمی ندارد، این تحقیقات می تواند روشنگر بسیاری از نكات باشد.

البته در این باره باید افرادی كه خودشان از تعصب به دور هستند، كتاب و مقاله بنویسند و در نگارش هم حرمت همه چیز را پاس بدارند و در نوع نگارش، لطمه ای به عواطف و احساسات مذهبی نزنند. روشن است كه نشر این قبیل پژوهش ها كه باید با زبان كاملاً علمی نوشته شده و تحریك كننده نباشد، می تواند دست كم روی قشری از فرهیختگان تأثیر بگذارد و ازطریق آنان به توده های مردم منتقل شود. در سال های اخیر روشنفكران جهان اسلام، تألیفاتی در این زمینه داشته اند كه گرچه برخی با واكنش های منفی مواجه شده، اما روی نسل جدید تأثیر خاص خود را داشته و می توان امید داشت كه به مرور فراگیر شود.

۳) مراعات حقوق اقلیت ها

باید توجه داشت كه بروز تعصبات مذهبی، بیش از آن كه از ناحیه اكثریت باشد كه نیازی به آنها ندارد، از ناحیه جامعه اقلیتی است كه در میان یك اكثریت زندگی می كند و تحت فشار آنهاست. دلیل این امر آن است كه هر اقلیتی وقتی خود را در تهدید ببیند، روی مسائل خاص خود تكیه می كند و با شدت و حدت بیشتری به حفظ آنها می پردازد.

بنابراین تا وقتی مشكل اقلیت ها حل نشود، و آنان احساس نكنند كه می بایست روی تفاوت های خودشان برای حفظ هویتشان انگشت بگذارند، ماجرای اختلاف میان آنان و دیگران حل نخواهد شد. اقلیت باید احساس كند تفاوتی با دیگران ندارد و این امر تنها با اعطای حقوق حقه او امكان پذیر است.

۴) زمینه سازی رهبران مذهبی

رهبران هر مذهبی، می بایست برای وحدت، زمینه سازی كنند. این كار در دو مرحله انجام می گیرد: اول ایجاد زمینه های ذهنی كه اندیشمندان باید فراهم كنند. دوم توصیه های عملی و راهبردی كه نمی تواند از سوی علمای درجه سوم و حتی دوم مطرح شود. این اقدام برای آن كه به نتیجه برسد، باید از سوی بالاترین مقامات مذهبی كه مورد اعتماد مردم و هم مذهبان خود هستند، اعلام شود.

اظهارنظر در این باره از سوی دیگران ممكن است زمینه ای را فراهم كند، اما بسا تردیدهایی را هم به وجود می آورد. باید تلاش كرد تا رهبران مذهبی اصلی، رهبری جریان وحدت اسلامی را در دست بگیرند. شاید همین جا نكته دیگری هم اهمیت داشته باشد و آن این است كه نباید اصلاح صرفا از سوی محافل روشنفكری مذهبی باشد. زیرا این جماعت در میان توده های مردم نفوذ چندانی ندارند و هر از گاهی به لائیك بودن هم متهم می شوند.

قشری كه باید وحدت را بپذیرد و ترویج كند، قشری است كه به طور مستمر به عنوان رهبر مذهبی، كار هدایت مردم را برعهده دارد. اعتماد مردم به رهبران درجه اول مذهبی كه مسایل دینی را بسیار صریح و بدون تردید بیان می كنند بیشتر از دیگران است.

۵) پدید آوردن شعارها و نمادها

یك اقدام اساسی برای وحدت، پدید آوردن شعارها و نمادهایی برای وحدت است كه می باید در دستور كار مراكز تبلیغی و رسانه ای قرار گیرد. برای این كار باید تمامی مراكز هنری آماده شوند. یك مثال خوب تاریخی، نشریه ای است كه حدود پنجاه سال پیش از این در تهران با نام مسلمین به چاپ می رسید و نشریه ای وحدت گرا بود. در این نشریه به اخبار جهان اسلام به طور یكسان نگاه می شد و به هیچ وجه طائفی گری در آن دخالت داده نمی شد.

بحث هندوستان، اندونزی، مسایل آفریقا و غیر آن. اما جالب بود كه به لحاظ شعاری، روی جلد آن، در حاشیه، در سه سمت بالا و چپ و راست، تصویر كوچك شده ده ها مسجد بزرگ جهان اسلام را كه هر كدام از یكی از شهرهای برجسته در جهان اسلام بود، انتخاب كرده و تقریبا به صورت دائمی این حاشیه را روی جلد نشریه به چاپ می رساند.

دنبال كردن بحث های مربوط به تمدن اسلامی و تبیین نظریاتی برای بازگشت به شكوه و عظمت جهان اسلام كه معلول نوعی اتحاد میان اقوام و ملت های اسلامی در قرن چهارم و پنجم هجری بود، می تواند در آماده كردن اذهان امت برای وحدت و در نهایت رسیدن به مجد و عظمت پیشین موثر باشد.

۶) بیان آثار و پیامدهای اختلافات مذهبی

كار دیگر برای ایجاد زمینه ذهنی آن است كه محققان و نویسندگان و رسانه ها درباره بیان ضرر و زیان اختلافات مذهبی در گذشته و این كه تا چه اندازه خسارت بار بوده و هر بار سبب از میان رفتن نیرو و انرژی بخش مهمی از جهان اسلام شده، بدون آن كه این اختلاف مشكلی را حل كرده و در بسته ای را گشوده باشد، تحقیق كنند و كتاب بنویسند و خبر و گزارش تهیه كنند. به عبارت دیگر، بیان تجارب تلخ اختلاف ها می تواند راه را برای ساختن ذهنیتی در جهت بی فایده بودن تكرار آن مسایل هموار كند. البته گفتنی است كه برخی از طوایف، دقیقا از این مسایل برای تعمیق وتوسعه اختلافات استفاده كرده هر بار می كوشند تا با مرور بر آن تجربه ها، دیگری را مقصر نشان داده و زمینه را برای خشمگین كردن طائفه مقابل فراهم سازند.

۷) افزایش شناخت و درك متقابل از یكدیگر

فاصله معرفتی میان دو طایفه مذهبی، دشواری هایی را در داشتن یك تصورصحیح از یكدیگر در اذهان آنان فراهم می سازد. راه حل این نیست كه ما دو طایفه را از صحنه حذف كنیم تا وحدت فراهم شود، راه حل قرآنی (اصل تعارف میان اقوام و قبایل) آن است كه این تفاوت را زمینه آشنایی آنان نسبت به یكدیگر قرار دهیم.

به عبارت دیگر راه حل رفع این مشكل آن است كه زمینه هایی برای معرفت متقابل میان آنان فراهم آید. این زمینه ها به خصوص با تأكید برروی جنبه های مثبت دیندارانه از طرف هر یك نسبت به دیگری است تا تصور نكنند گروه مقابل كافر هستند و اساساً توجهی به دین ندارند. این معرفت را می توان با تبادل محصولات مذهبی كه به نوعی با هنر نیز ممزوج باشد شبیه فیلم های تلویزیونی و سینمایی و یا پدیده های هنری دیگر توسعه داد.

۸) تأكید و تمركز بر عرفان و معنویت

تاریخ تمدن اسلامی نشان می دهد كه در دنیای اسلام، همگرایی با تأكید روی عرفان و معنویت بسیار سریع فراهم می آمده است. زمانی كه دنیای اسلام علائق عرفانی گسترده داشت، توانسته بود نسل ها و نژادها و طوایف مختلف را زیر سایه وحدتی فراگیر جای دهد و از آنان یك امت واحده كه زبان یكدیگر را راحت می فهمیدند بسازد.

۹) طرح نظریه جهانی شدن در راستای اسلام

درحال حاضر بحث جهانی شدن بحثی فراگیر است. این رویه به دنبال یكسان سازی در جهان از طریق تبلیغ ارزش های اجتماعی و انسانی فراگیر است. مسلم این تجربه ها به كار ما می آید. ما باید در مقابل آن، نظریه جهانی شدن اسلامی را مطرح كنیم.

یعنی اكنون كه فضایی در جهت جهانی شدن فراهم آمده، دقیقاً آن را به سمت جهانی شدن اسلامی یا یك پارچه كردن جهان اسلام بكشانیم. طبعاً برای این كار باید ارزش های تعریف شده در اسلام را تا آنجا كه بتواند تمامی جهان اسلام و طوایف درونی آن را پوشش دهد، تعریف كنیم و بشناسانیم و براساس آنها نوعی جهانی شدن اسلامی را تبلیغ كنیم. با این كار، هم در مقابل جهانی شدن به سبك غربی ها ایستاده ایم و هم وحدت طوایف داخلی جهان اسلام را استوار كرده ایم.

۱۰) جلوگیری و محكومیت كارهای افراطی

جلوگیری از كارهای افراطی و محكوم كردن اعمال غیرانسانی افرادی كه جزو افراطی ها هستند، یكی از كارهایی است كه باید دنبال شود. در قدم نخست این اعمال كه به نام دفاع از مذهب علیه دیگران خشونت به خرج داده می شود باید محكوم گردد.

به علاوه نباید برای آنها زمینه سازی صورت گیرد، یعنی از سوی افراد غیرمسئول یا مسئول مطالبی ابراز شود كه نوعی پوشش مشروعیت گونه پنهانی برای آنها درست كند. بر دولت هاست تا عملاً در برابر این قبیل اعمال حساسیت خاص نشان بدهند و چنان كه پیگیری جدی نكنند، عاملان آن اعمال تصور خواهند كرد اعمالشان مورد تأیید برخی از دولت هاست.

این برخورد سرد، مشكل دیگری را هم پدید خواهد آورد و آن این كه جناح مقابل برای به كار گرفتن خشونت توجیه مشروعی به دست می آورد و بعد از آن است كه یك دور غیرقابل انتها پدید خواهد آمد كه آغاز و شروع كننده مشخص نخواهد بود.

در اینجا باید گفت، رفتارهای وحشیانه ای كه این روزها در عراق بر ضد شیعه به بهانه های مذهبی و سیاسی صورت می گیرد یا حركت های تروریستی كه در پاكستان بر ضد شیعه صورت می گیرد، یكی از مهم ترین مسائلی است كه باید از سوی دولت های اسلامی محكوم شود؛ زیرا این قبیل مسائل در آینده فجایع دیگری را به دنبال خواهد داشت كه درحال حاضر قابل پیش بینی نیست.

۱۱) عدم تحریك هم مذهبان

نكته دیگر آن است كه عالمان و اندیشمندانی كه در تلاش برای وحدت میان مسلمانان هستند، می بایست از اظهارنظرهایی كه سبب تحریك هم مذهبان آنان می شود جلوگیری كنند. درواقع آنان باید توجه داشته باشند كه روی یك لبه باریك و درعین حال تیز حركت می كنند. آنان باید مراعات احساسات مذهبی هر دو طرف را بكنند.

هرگاه آنان، اظهاراتی بكنند كه تحت عنوان اصلاح طلبی نوعی مخالفت با عقاید و باورهای پذیرفته شده داشته باشد، طبعاً نقش آنان دیگر نقشی وحدت آفرین نیست. بسا این كارها لازم باشد اما نه از زبان كسی كه دنبال وحدت است. این كار را باید علمای اصلاح طلب انجام دهند و تبعات آن را هم بپذیرند. اما كسی كه طالب وحدت است، اگر در این زمینه ها اظهارنظر كند، سبب برآشفتن هم مذهبان خود شده و آنان را نسبت به اهداف خود مشكوك می كند.

۱۲) طرح نقاط عطف تاریخی مشترك

در جریان وحدت، می بایست هرچه بیشتر به دنبال مقاطعی از تاریخ گشت كه بتواند نقطه اتكای هر دو طرف باشد. برای مثال، سیره نبوی باید با نهایت اهمیت در این چند جامعه شیعه دنبال شود. مسلماً در طرح سیره نبوی(ص) امكان آن هست كه بدون مسائل فرقه ای به آن پرداخته شود و بر اسلامیت به طور كلی و تجربه اسلامی منهای آنچه كه به مسائل مذهبی مربوط می شود تأكید صورت گیرد. ما هرچه قدر بتوانیم روی احیای اسلام از طریق آثار مشترك تلاش كنیم، هم دین را حفظ كرده ایم و هم از آثار ویرانگر فرقه گرایی پرهیز نموده ایم.

صدرا خسروی