درنگی بر جاودانه های سینمای ایران

انتخاب برترین ها با رای اعضای هر مجموعه رسانه ای کاری متداول در عرصه رسانه های نوشتاری است و زمانی که سفارش تهیه یک بسته شکیل در خصوص برترین های سینمای ایران در دهه ۸۰ به بنده داده شد تصور روبرو شدن با یک لیست بلند بالا از با کیفیت ترین فیلم ها را نداشتم و محدوده فکری ام پیرامون حداکثر ۲۰ فیلم در این دهه می چرخید اما با توجه به شرایطی که با آن روبرو شدم تصمیم گرفتم تا در کنار این دهه به قالب کلی سینمای ایران پس از انقلاب اسلامی توجهی داشته باشم.

از این رو بنای کار را بر چند موضوع کلی چون کارگردانی، فیلمنامه، بازیگری نقش اول مرد و زن، موسیقی متن، برترین سکانس ها و جاودانه ترین شخصیت ها قرار دادم و از آنجا که تقریبا مهمترین آثار سینمای ایران در این سه دهه را دیده ام با کمک و هم فکری جوانان فعال خبرگزاری سینمای ایران به بررسی حرفه ای این سه دهه و به ویژه دهه ۸۰ پرداختیم.شاید لازم به بیان این مساله نباشد اما تاکید می کنم این لیست همچون دیگر لیست هایی که تاکنون فراهم شده ممکن است دارای نقص هایی باشد و بزرگانی از قلم افتاده باشند اما این فهرست هم انتخابی از جوانان خبرگزاری سینمای ایران است که امیدواریم یادآوری خوبی در باب ماندگارهای سینما باشد.

رقص، کاباره، آواز، روابط غیراخلاقی و دیالوگ های زننده قالب کلی فیلم هایی بود که در ساختاری روشن تعریفی مشخص از سینمای عصر پهلوی و مرزهای مفهومی آن ارائه می دادند و زن در این سینما نه دارای جایگاه اجتماعی بود و نه در مسیر کلی فیلم تاثیرگذار بود و اگر تاثیری هم بر روند روایت فیلم داشت نه برخاسته از نگاه درست به موقعیتش بلکه در حد یک معشوقه یا تامین کننده حوائج نفسانی مردان به وی نگریسته می شد و بدیهی است شکل گیری انقلاب اسلامی در ایران پایان راه سینما ارزیابی می شد و در پرتو نگاه تندروانه برخی نیروهای رادیکال، سینما ابزاری مفسده برانگیز ارزیابی شد که باید سالن های نمایشش را در آتش سوزاند و به همین ترتیب ساختار جدید به شیوه ای علنی خصم خود نسبت به آنچه نمایش ابتذال می دانست نشان داد اما همه اینگونه فکر نمی کردند و بودند افرادی که با نگاه روشن خود همواره یاری رسان عرصه فرهنگ و هنر بوده اند و امام خمینی(ره) از جمله این افراد بود که با سخنرانی تاریخی خود در بهشت زهرا ادامه مسیر فیلمسازی در ایران را با جدایی میان سینما و فحشا هموار کرد. این مقدمه از آن رو اهمیت دارد که بدانیم سینمای پس از انقلاب در کدام فضای گفتمانی احیا شد و سینما در نگاه جدید دارای چه کارکردی بود.

سینما هم همچون دیگر ساختارها با پیروزی انقلاب دارای تعریفی جدید شد و مضامین مورد تائید نظام جدید در قالبی بسیار ساده و تحت تاثیر بطن دینی نظام سیاسی جهت و سمتی اعتقادی بر پایه دیالوگ های شعاری یافت و بدیهی است در چند سال آغازین چیزی به نام سینما در آن وجه کارکردی بروز پیدا نکرد اما اتفاقی قالب روایت در سینما را تغییر داد; بازگشت هنرمندان مورد تائیدی چون مهرجویی به کشور و مجوز ادامه کار برای کیمیایی، حاتمی، تقوایی و بیضایی خون دوباره ای به رگ های سینما تزریق و آغاز جنگ تحمیلی نیز مجال کشف استعدادهایی چون حاتمی کیا و ملاقلی پور را فراهم کرد.

با توجه به این تحولات و تغییر نگاه فیلمسازی شاهد خلق آثاری بودیم که با نگاه بدیع و ساختارشکنشان همچنان افتخار سینمای پس از انقلاب هستند. ظهور پدیده ای چون اکبر عبدی با فیلم "اجاره نشین ها"، توقیف "خط قرمز" و "حاجی واشنگتن"، جاودانگی "هامون" و خسرو شکیبایی تنها برش هایی ماندگار از سینمای ایران تا سال ۱۳۷۰ به شمار می رود.با ورود به دهه دوم و سیر ساخت آثار جنگی و اجتماعی و همچنین توجه به ژانر اکشن ستاره ای چون جمشید هاشم پور با کاراکتر زینال بندری جلوه گر شد که البته بیشتر نقش آفرینی های وی متکی بر قاعده تیپ بود و از لحاظ ساختاری اجراهای هاشم پور و فیلم هایی که بازی می کرد واجد ویژگیهای مثبت نبود اما اکبر عبدی همچنان در ژانر کمدی می درخشید و به ویژه هنرنمایی هایش در"هنرپیشه"، "آرزوی بزرگ" و "آدم برفی" اعتباری دوچندان را برای وی به وجود آورد.

پرویز پرستویی نیز با هنرنمایی در "لیلی با من است" راهی جدید به روی خود گشود و با خلق ابرنقشی چون حاج کاظم به جاودانگی رسید و از میان کارگردان ها نیز حاتمی کیا و ملاقلی پور با فیلم های جنگی خود، بهروز افخمی با "عروس"، درویش با "کیمیا"، تبریزی با "لیلی با من است" خود را بیش از گذشته مطرح کردند و فیلمی چون" روز واقعه" که با سکانس پلان نهایی خود و موسیقی متن شاهکار مجید انتظامی همچان اعتبار سینمای دینی ایران به شمار می رود، در این دهه تولید شد; از جمله اتفاقات مهم این دهه می توان به مرگ علی حاتمی، حجم انبوه تولید فیلم های انتقادی و خط شکن در سینمای دوره اصلاحات، توقیف "آدم برفی"، رکورد شکنی "کلاه قرمزی و پسرخاله"، معرفی نیکی کریمی و ابوالفضل پورعرب به عنوان ستارگان جوان و آینده دار سینمای ایران و همچنین ساخت فیلم هیجان برانگیز "نفس عمیق" به کارگردانی پرویز شهبازی اشاره کرد.

در دهه ۱۳۸۰ حجم اتفاقات به قدری زیاد بود که ممکن است در این نوشتار برخی از قلم بیفتد اما از مهمترین اتفاقات این دهه می توان به اکران فیلمی از بهرام بیضایی پس از یک دهه، مرگ گروهی از هنرمندان همچون مهدی فتحی، خسرو شکیبایی، سیف الله داد،پروین سلیمانی، فرخ لقا هوشمند،نیکو خردمند، جمشید لایق، حمیده خیرآبادی، مهری مهرنیا،کیومرث ملک مطیعی، رضا کرم رضایی، غلامرضا بنفشه خواه، اکران "اخراجیها ۱ و ۲ " و رکورد شکنی از لحاظ فروش، اکران "مارمولک"، درگذشت رسول ملاقلی پور و پیمان ابدی، ظهور پدیده ای به نام اصغر فرهادی و موفقیت جهانی "درباره الی"،کسب خرس نقره ای برلین توسط رضا ناجی بازیگر"آواز گنجشک ها"، توقیف "سنتوری" و درگذشت فرامرز فرازمند تهیه کننده این فیلم، درگذشت امیر قویدل،رفع توقیف فیلم های "زم هریر"، "تسویه حساب"، "به رنگ ارغوان" و "آتشکار" و نمایش آنها در جشنواره ۲۸ فیلم فجر، نشست های داغ مطبوعاتی فیلم های "تسویه حساب" و" زم هریر"، توهین بی سابقه هنرمندان و اصحاب رسانه به یکدیگر در جلسات مطبوعاتی جشنواره، درگذشت محمدرضا اعلامی، رودررویی خانه سینما و معاونت سینمایی و در نهایت تشکیل شورایعالی سینما از جمله مهمترین حوادث و رویدادهای هنری در این دهه بودند.

در ادامه مطلب به معرفی برترین های سینمای ایران در دهه ۸۰ و در بخش های کارگردانی، بازیگر نقش اول و مکمل زن ومرد و فیلمنامه می پردازیم و به برخی از کاراکترها و سکانس های ماندگار این دهه اشاره ای خواهیم داشت: در این موضوع که اصغر فرهادی و فیلمش "درباره الی" برترین های دهه ۸۰ هستند کمتر منتقدی مخالفتی از خود بروز می دهد زیرا فرهادی با شناخت درستی که از جامعه و مناسباتش داشته یک قالب تحلیلی درست از زندگی مردم تدارک می بیند و با اجرای درست، فیلم هایش را به نمونه ای تطبیقی از جامعه بدل می کند که رمز اقبال جهانی "درباره الی" در پرتو این نگاه حرفه ای محقق شده است و به ویژه مجموعه فعالیت های نوشتاری اصغر فرهادی در مقام نویسنده فیلمنامه به مجموعه های ماندگاری چون "روزگار جوانی" و "داستان یک شهر" و فیلم ماندگاری مانند "دایره زنگی" ختم می شود.

از دیگرکارگردانان شاخص این دهه می توان به رضا میرکریمی اشاره داشت که با "زیرنورماه" زندگی طلبه ها را ازمنظری جدید ارزیابی کرد و با "خیلی دور خیلی نزدیک" قواعد ساخت یک درام معناگرا را به درستی رعایت کرد و در "به همین سادگی" با رعایت جزئیاتی چون قواعد اجرا در لوکیشن ثابت و خلق موقعیت های تاثیرگذار از لحظات نه چندان جذاب فیلم، توان فنی خود را در به سامان رساندن یک اثر بدون تکلف و در عین حال مبتنی بر تکنیک به مخاطب دیکته کرد.

سامان مقدم دیگر کارگردان تاثیرگذار این دهه با دو فیلم توان فنی خود را در پردازش روابط شخصیت ها و خلق کمدی در درام نشان داد.فیلم "مکس" به عنوان تجربه ای مهم در کمدی موزیکال با بار سیاسی از لحظات درخشانی برخوردار است که علاوه بر تلفیق مدل های کمدی در قالب واحد به یک سبک نمونه ای از کمدی موقعیت می رسد; مقدم در "کافه ستاره" نیز به یک روایت ساختاری منسجم از سه موقعیت می رسد و بازی های مبتنی بر فضای محیطی و المان های حسی، خود مثالی از توانایی های این کارگردان در به نتیجه رساندن یک روایت بدون جهت گیری اغراق گونه و دور از حقیقت است. ازدیگر نام های شاخص این دهه می توان به پیمان قاسمخانی اشاره کرد که در مقام فیلمنامه نویس کمک شایان توجهی به مطرح شدن آثاری چون "مارمولک"، "مکس" و "نقاب" داشته و به ویژه شخصیت پردازی هنرمندانه وی و دیالوگ های جذابش بستری جذاب از موقعیت های کمدی را در قالب نقش آفرینی های بکر به وجود آورده است.

ازجمله کاراکترهای برجسته این دهه نیز می توان به علی سنتوری، رضا مارمولک، اتی، بایرام لودر،فواد، مکس و سیده خانم اشاره داشت و البته نباید از بازی درخشان رویا تیموریان در "کافه ستاره" چشم پوشید. درنهایت سکانس هایی چون غرق شدن فواد در صحنه نهایی "روز سوم"، سکانس تاثیرگذار حرکت کنارجوی آب وشکایت گلشیفته فراهانی از شرایطی که علی را به انحراف کشانده در فیلم "سنتوری"، نمایش دقیق حالات و رفتارهای غیرمنطقی برخی از گروه های سیاسی در مواجهه با تحولات فرهنگی و اجتماعی در فیلم "مکس" که در قالب گفتاری امیر جعفری به شریفی نیا نمود یافت، و شاید تاثیرگذارترین تصویر سینمایی این دهه در قالب واکنش بازیگران فیلم "درباره الی" در قبال خبر غرق شدن الی قابل تحلیل است و این مسایل همگی نشانه ای از تاثیرگذاری سینما بر جامعه است.

نویسنده : نیما بهدادی مهر