تحول و تداوم گاهشماری در ایران

هخامنشیان که بزرگ ترین شاهنشاهی جهان باستان را شکل دادند, بسیاری چیزها را از ملل تحت فرمان خود اقتباس کردند و از جمله آنها یکی هم سال شماری خورشیدی بود که احتمالا پس از تصرف مصر به دست کمبوجیه ۵۲۹ تا ۵۲۲ پیش از میلاد از مصری ها آموختند

از گاهشماری‌های کهن ایران، چیز زیادی نمی‌دانیم؛ دانسته‌هایمان در این باره پراکنده و پندارهایمان گوناگون است.

هخامنشیان که بزرگ‌ترین شاهنشاهی جهان باستان را شکل دادند، بسیاری چیزها را از ملل تحت فرمان خود اقتباس کردند و از جمله آنها یکی هم سال شماری خورشیدی بود که احتمالا پس از تصرف مصر به‌دست کمبوجیه (۵۲۹ تا ۵۲۲ پیش از میلاد) از مصری‌ها آموختند.

با این حال، تا پیش از آنکه کتیبه بیستون اثر داریوش بزرگ (۵۲۱ تا ۴۸۶ پیش از میلاد) خوانده شود، آگاهی درباره گاهشماری هخامنشی اندک بود اما وقتی کتیبه بیستون در سده ۱۹میلادی خوانده شد، نام ۹ ماه از سال روشن گردید و نام سه ماه دیگر نیز که به سبب مخدوش بودن بخش‌هایی از کتیبه آشکار نبود، با کشف الواح تخت جمشید هویدا شد.

حالا می‌دانیم که نام ماه‌ها در تقویم هخامنشی، با نام‌های اوستایی که در دوره اشکانی و ساسانی رواج داشت (فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر...) فرق می‌کرد؛ مثل اودکن ئیش که برابر فروردین بود و ثور واهر که با اردیبهشت همزمان بود. همچنین روز نخست سال برابر بود با آغاز پاییز و این سنتی بود که هخامنشیان از بابلی‌ها به ارث برده بودند. در بابل همچنین، آغاز زمامداری شاهان، مبدأ تاریخ بود و چون از مبدأ تاریخ هخامنشیان آگاهی چندانی نداریم، برخی پژوهشگران احتمال داده‌اند که هخامنشیان نیزمانند بابلی‌ها، آغاز سلطنت شاهان را مبدأ تاریخ قرار می‌دادند.

● ساسانیان؛ سال‌های ۱۳ ماهه

دقیقا نمی‌دانیم که ماه‌های اوستایی چه زمانی متداول شد اما قطعا از سده اول میلادی به بعد، رواج کامل داشت. تقویمی که سلوکیان، یعنی جانشینان اسکندر، در ایران جا انداختند، مثل تقویم یونانی‌ها بر مبنای سال قمری بود. مبدأ را هم سال ۳۱۲ پیش از میلاد، یعنی سال بنیاد سلسله سلوکی قرار داده بودند. هنگامی که اشکانیان، سلوکیان را از ایران بیرون راندند، سال شمسی جایگزین سال قمری شد و مبدأ تاریخ را هم سال ۲۴۷ پیش از میلاد تعیین کردند؛ زیرا در این سال، تیرداد اول بر سلوکوس دوم پیروز شد و سلسله اشکانی قوام پیدا کرد.

ساسانیان نیز، سال شمسی را اساس گاهشماری خود قرار دادند اما از آنجا که سال مداری یا حقیقی ۳۶۵ روز و ۵ ساعت و ۴۸ دقیقه و ۴۹ ثانیه است و سال عرفی ساسانیان، سرراست ۳۶۵ روز بود، هر ۴ سال یک بار، سال عرفی از سال حقیقی یک روز عقب می‌افتاد و نوروز با اول فروردین برابری نداشت. همچنین هر ۱۲۰ سال یک بار، سال عرفی یک ماه از سال حقیقی عقب‌تر بود. بنابراین منجمان ساسانی تصمیم گرفتند پس از گذشت ۱۱۹ سال، صد و بیستمین سال را ۱۳ ماهه حساب کنند تا مشکل حل شود.

احتمالا مبدأ تاریخ ساسانیان، جلوس اردشیر بابکان بر تخت شاهی بود، (۲۲۶ میلادی) اما در اواخر دوره ساسانی، جلوس یزدگرد سوم، آخرین شهریار این سلسله مبدأ قرار گرفت که با سال ۱۱ هجری قمری برابر بود. بنابراین تقویمی که ساسانیان برای مردمان پس از اسلام به ارث گذاردند، تقویم یزدگردی نام داشت. (این تقویم با تقویم دیگری موسوم به یزدگردی قدیم که مربوط به بابلی هاست فرق دارد و درآن تقویم، یزدگردی به معنای خدایی و ربانی است.)

● تقویم هجری قمری؛ سوغات اسلام

با آمدن اسلام، اگر نگوییم تقویم خورشیدی ایرانیان، یکچند در محاق رفت، دست کم می‌توانیم بگوییم که رواج گسترده خود را نسبت به تقویم قمری از دست داد. تقویم قمری زاییده اسلام نبود، هم ایرانیان از دوران کهن با آن آشنایی داشتند و هم پیش از پیدایی اسلام در جزیره‌العرب متداول بود. اسلام همان تقویم رایج جزیره‌العرب را پذیرفت و اعمال مذهبی را مطابق آن سامان داد؛ روزه در رمضان، حج در ذیحجه و نکوهش جنگ در محرم، رجب، ذیقعده، ذیحجه (ماه‌های حرام که عرب عصرجاهلیت نیز بدان پایبند بود).

وقتی اعراب مسلمان ایران را فتح کردند و ایرانیان اسلام را پذیرفتند، لاجرم به تداول تقویم قمری گردن نهادند، وگرنه چگونه می‌توانستند مناسک مذهبی را در موعد خود به‌جا آورند؟ ضمن آنکه مناسبت‌های دینی همچون میلاد و بعثت و وفات پیامبر و ده‌ها رخداد مذهبی دیگر بر مبنای تقویم قمری ثبت و ضبط شد. البته با مبدأ هجرت پیامبر از مکه به مدینه.

این، راز پایداری تقویم قمری در ایران است که گویا از نخستین نظام‌های گاهشماری بشر به شمار می‌آید. در واقع، ابتدایی‌ترین وسیله‌ای که بشر برای سنجش هفته و ماه و سال در اختیار داشت، مشاهده حالات مختلف ماه از قبیل هلال و بدر بود یا به عبارت دیگر، فاصله زمانی میان دو مقارنه ماه و خورشید که معروف است به ماه هلالی. البته سال قمری به سبب کوتاه بودن ماه‌ها، ۱۱ روز از سال شمسی کمتر است و همین یازده روز موجب شده است که تقویم ما ایرانیان با مبدأ هجرت پیامبر در سال ۱۳۸۷ باشد و تقویم اعراب با همین مبدأ در ۱۴۲۹.

● تقویم جلالی؛ دقیق‌ترین تقویم جهان

در تقویم قمری ماه‌ها در فصول گردش دارند مثلا رمضان یک زمان در تابستان است و زمانی دیگر در زمستان. بنابراین اگر در قدیم می‌خواستند از کشاورزان خراج سالانه بگیرند و مقرر می‌کردند که خراج در ذیقعده گرفته شود، ذیقعده یک زمان در پایان فصل برداشت واقع می‌شد و زمانی دیگر در آغاز کاشت.بنابراین، ایرانیان تنها برای انجام تکالیف دینی، به تقویم قمری متوسل شدند وگرنه حتی خلفای عباسی هم باج و خراج را مطابق تقویم شمسی می‌ستاندند که همان تقویم ساسانی بود و به علت عدم دقت یا غفلت در کبیسه گیری خالی از اشکال نبود.

برای رفع این اشکال، در نیمه دوم سده پنجم هجری قمری، در زمان سلطنت جلال الدین ملکشاه سلجوقی و وزارت خواجه نظام الملک توسی، گروهی از منجمان نامدار به سرپرستی حکیم عمر خیام نیشابوری، مأمور شدند که تقویم جدیدی را بر مبنای سال خورشیدی تنظیم کنند. این تقویم که به تقویم جلالی معروف است، در سال ۴۷۱ هجری قمری تنظیم شد و تا به امروز، به عنوان دقیق‌ترین تقویم جهان که هیچگاه از سال حقیقی عقب نمی‌افتد و آغاز آن دقیقا منطبق با قرار گرفتن زمین در نقطه اعتدال بهاری است، رسمیت دارد.

● میان پرده تقویم شاهنشاهی

رسمیت تقویم هجری شمسی تا اسفند ۱۳۵۴ خورشیدی، ادامه داشت اما در این زمان سیاست باستان گرایانه دولت پهلوی به جایگزینی تقویمی به نام تقویم شاهنشاهی رأی داد. تقویم شاهنشاهی فقط در مبدأ با تقویم هجری شمسی متفاوت بود و مبدأ تاریخ را آغاز شاهنشاهی کورش (۵۵۹ پیش از میلاد) قرار می‌داد. بنابراین سال ۱۳۵۵ هجری شمسی بدل به ۲۵۳۵ شاهنشاهی شد که دو رقم آخر آن با سال سلطنت محمدرضا پهلوی مطابقت داشت. (او در ۱۳۲۰ خورشیدی به سلطنت رسید.) تقویم شاهنشاهی دو دسته مخالف داشت: انبوه مردم مذهبی ایران که آن را دوری از آیین اسلام تلقی می‌کردند و گروهی از مورخان و فرهنگ پ‍ژوهان که معتقد بودند تقویم جدید غیرعلمی و غیرعملی است.

نهایتا آنچه موجب شد، تقویم شاهنشاهی در شهریورماه سال ۱۳۵۷ ملغی شود، مخالفت شدید گروه اول بود. اگرچه این دولت سید جعفر شریف امامی بود که تقویم شاهنشاهی را به بایگانی سپرد اما حتی اگر او نیز چنین نکرده بود، با پیروزی انقلاب در بهمن ۵۷ این اتفاق رخ می‌داد. پس از انقلاب، علاوه بر تاریخ هجری شمسی، تاریخ هجری قمری نیز به رسمیت شناخته شد و در اصل هفدهم قانون اساسی جمهوری اسلامی مورد تأکید قرار گرفت اما مقرر شد که مبنای کار ادارات دولتی هجری شمسی باشد.

● تقویم اویغوری؛ میراث مغولی

غیر از اینها، گاهشماری‌های دیگری نیز در ایران رواج داشته است که برخیشان هنوز به‌طور کامل از اذهان عمومی رخت نبسته‌اند. بسیاری از ایرانیان، هنوز به اینکه سال، سال میمون باشد یا خوک یا خرگوش، اهمیت می‌دهند. این نوع نامگذاری سال، حاصل چند سده استیلای ترکان و مغولان بر ایران است. حیوانات در فرهنگ ترکان آسیای میانه و مغولان جایگاه درخور توجهی دارد و از دیر باز اساس معیشت این جماعت بر شبانی و رمه گردانی بوده است. بنابراین نامگذاری سال به نام حیوانات در تقویم مغولی یا اویغوری چیزعجیبی نیست.

این تقویم دارای دوره‌های ۱۲ ساله به نام اسب، گوسفند، میمون، مرغ، سگ، خوک، موش، گاو، پلنگ، خرگوش، سوسمار و مار است. البته اسامی اصلی ترکی است. مثلا یونت ئیل که می‌شود سال سگ یا سیچقان ئیل که می‌شود سال موش.

● تقویم برجی؛ ابزار طالع‌بینی

تقویمی که بیش از تقویم اویغوری برای تعیین سعد و نحس ایام و طالع‌بینی کاربرد داشته و دارد، تقویم برجی است. بشر از قدیم‌الایام، مجموعه‌ای از ستارگان را به شکل حیوانات یا اشیا تصور می‌کرد. مثلا به شکل دب اکبر (خرس بزرگ) و دب اصغر (خرس کوچک). نام این مجموعه‌ها را صور فلکی گذاشته‌اند و ۱۲ تا از این صور که در نوار احاطه کننده‌ای به پهنای ۱۷ درجه قرار گرفته‌اند، بروج خوانده می‌شوند.

خورشید در مسیر چرخش ظاهری و سالانه خود، از برابر بروج دوازده‌گانه می‌گذرد و مدت زمانی که این گذر طول می‌کشد، می‌شود یک برج.

حالا اگر آن برج یا صورت فلکی شبیه ترازو باشد، می‌گویند در برج میزان قرار داریم و اگر شکل کژدم باشد، گفته می‌شود در برج عقرب هستیم. نام برج‌های سال در تقویم برجی عبارت است از حمل (گوسفند)، ثور (گاو)، جوزا (دوپیکر)، سرطان (خرچنگ)، اسد (شیر)، سنبله (خوشه)، میزان (ترازو)، عقرب (کژدم)، قوس (کمان)، جدی (بزغاله)، دلو (دول) و حوت (ماهی). حمل مقارن با فروردین است و ثور برابر اردیبهشت و به همین ترتیب حوت با اسفند مطابقت دارد. اما روزهای برج با روزهای ماه کمی اختلاف دارند؛ مثلا حمل یک روز از فروردین کم دارد و۳۰ روزه است و برج دلو یا همان بهمن ماه،۲۹ روزه حساب می‌شود.

حمیدرضا حسینی

منبع: ویلیج ویس، ۸ ژوئن