سیر تحول آموزش صنعت گردشگری و هتلداران در ایران

مسافرت از قرون هیجدهم میلادی به بعد هر روز بر ضرورت و موجودیتش افزوده شد تا آنجا كه تبدیل به صنعت گردید اقتصاددانان در تعریفی اعم معتقدند هر پدیده ای كه منجر به افزایش درآمد ملی شود می تواند نام صنعت بر خود داشته باشد و گردشگری را در زمره صنایع خدماتی طبقه بندی می نمایند

پس از انقلاب صنعتی و تغییر شكل وضعیت موجود زندگی بشر بدون اغراق می‌توان گفت كه ضرورتها و عینیتهای بسیاری كاسته یا افزوده شد كه سفر نیز از این قاعده مستثنی نبود.

مسافرت از قرون هیجدهم میلادی به بعد هر روز بر ضرورت و موجودیتش افزوده شد تا آنجا كه تبدیل به صنعت گردید. اقتصاددانان در تعریفی اعم معتقدند هر پدیده‌ای كه منجر به افزایش درآمد ملی شود می‌تواند نام صنعت بر خود داشته باشد و گردشگری را در زمره صنایع خدماتی طبقه‌بندی می‌نمایند.

با گذشت زمان صنعت توریسم آنچنان درخشید و توجیه اقتصادی پیدا كرد كه پس از صنایع نفت و حمل و نقل رتبه پرسودترین صنایع را به خود اختصاص داد.

رونق صنعت توریسم بالهای وابسته آن را گشود و صنعت هتلداری را نیز برجسته ساخت این صنعت دیرپا كه دوشادوش صنعت توریسم رشد كرد خیلی زود توانست جایگاه اقتصادی معتبری را برای خود جستجو نماید آنچنانكه بازار اشتغال مناسبی را فراهم ساخت با توسعه توقعات روزافزون گردشگران خود را سیستماتیك و با برنامه‌ریزی و علم جدید تجهیز نمود.

بدین سبب ضرورت یافت بر طبق آماری كه سازمان جهانی جهانگردی (W.T.O) از آمار مسافرین پیش‌بینی شده به سال ۲۰۱۰ میلادی كه تعداد آنها حدود ۰۰۰/۰۰۰/۰۱۸/۱ نفر ذكر شده خود را آماده پذیرایی گرداند.

این پذیرایی گسترده با برنامه‌ریزی، مدیریت، پژوهش و آموزش امكان‌پذیر می‌نماید و ضرورت آموزش پرسنل صنعت گردشگری و هتلداری را تأكید می‌بخشد.

در این میان با اینكه میهمان‌نوازی سنت دیرینه ما ایرانیان است اما در آموزش آكادمیك هنر میهمان‌نوازی این اروپاییان بودند كه این هنر را به علم درآمیختند.

صنعت گردشگری و هتلداری از آنجا كه جز ارائه خدمت به مسافران و میهمانان رسالتی دیگر ندارد و هتل (بعنوان خانه دوم) در هنگامه سفر محسوب می‌شود، نمی‌بایست این مكان را تنها بعنوان كاركرد اقتصادی در نظر داشت بلكه هتل جایگاه فرهنگی و آشنایی با سنتها، موقعیتها و آداب ملتها نیز قابل تأمل است هم چنین می‌بایست بدان رنگ و بوی عاطفی نیز پاشید.

لذا این مهم امكان پذیر نیست مگر آنكه كادری در این مجموعه مشغول به خدمت شوند كه ضرورتاً آموزشهای لازم را كسب نموده باشند و البته هنگامی آموزش موفق و تاثیرگذار خواهد بود كه پیش از آن پژوهش نیز صورت گرفته باشد.

●آموزش صنعت هتلداری و گردشگری در ایران

تا حدود ۸۰ سال قبل چند هتل در تهران وجود داشت كه هتل مدرن و گراند هتل از آن جمله بودند كه كادری آموزشی دیده در آنها مشغول به كار نبود هرچند سعی شده بود به هتلهای ذكر شده ظاهری اروپایی داده شود اما پرسنل آنها در مركز آموزشی تعلیم نیافته بودند بعدها چند میزبان اروپایی به استخدام این هتلها در آمدند كه آنها نیز شرایط و وضعیت استانداردی برای اجرای آموزشهای خود نداشتند.

در سال ۱۳۱۴ هجری شمسی زیر نظر وزارت كشور وقت اداره‌ای بنام جلب سیاحان تأسیس شد و پس از مدتی به (سال ۱۳۲۰) شورای عالی جهانگردی بجای اداره قبل تأسیس شد و البته مدت ۲۲ سال دوام یافت از این زمان كم كم اولین زمزمه‌های پژوهشی و آموزشی شنیده شد و البته دوره‌هایی نیز برای كاركنان این اداره در خارج از ایران در نظر گرفته شد كه تنها در بخش گردشگری بود. در فروردین ماه ۱۳۴۲ تصویب نامه تأسیس سازمان جلب سیاحان به امضاء هیئت وزیران رسید و تنها ۱۰ سال بعد این سازمان در وزارت اطلاعات و جهانگردی ادغام شد كه به نظر اولین دوره‌های آموزشی در این سازمان برای فرزندان ایران تهیه و ارائه گردید كه این دوره‌ها كوتاه‌مدت و بیشتر در بخش تربیت مترجم جهت توریستها و نیز آموزش راهنمای تور بود.

تا پیش از انقلاب فعالیتهای جهانگردی كشور توسط چهار شركت دولتی به نامهای:

الف: شركت سهامی تأسیسات جهانگردی

ب: شركت سهامی گشتهای ایران

ج: شركت سهامی مركز خانه‌های ایران در خارج

د: شركت سهامی مركز ورزشهای زمستانی اداره می‌شد و افراد دوره دیده در این چهار شركت با دریافت كارت مترجمی یا راهنمای تور مشغول به كار می‌شدند پس از انقلاب این شركتها در هم ادغام شدند و وزارت ارشاد اسلامی متولی امر توریسم گردید و در سال ۱۳۵۹ نیز دفتر ایرانگردی و جهانگردی در ارشاد تأسیس شد كه البته سه هدف عمده را دنبال می‌كرد.

الف: برنامه‌ریزی برای ورود توریسم به كشور

ب: آموزش دست‌اندركاران توریسم

ج: درجه‌بندی، نظارت، نرخ‌گذاری تأسیسات و برقراری ارتباطات بین‌المللی

از این پس آموزش صنعت توریسم جدی‌تر دنبال شد و دوره‌های كوتاه‌مدت پیگیری و اجرا می‌شد. با تبدیل دفتر ایرانگردی به سازمان ایرانگردی و جهانگردی و جدا شدن آن وضعیت آموزش و پژوهش سمت و سوی بهتری یافت مخصوصاً كه پس از اتمام جنگ تحمیلی و شروع برنامه سوم توسعه حركت به سوی اقتصاد بدون نفت هم تدوین شده بود.

در این میان نباید از ذهن دور داشت كه بنیاد مستضعفان نیز با تشكیلات منسجمی با عنوان سازمان سیاحتی بنیاد در این مقوله وارد شد و البته كمكهای شایانی نیز نمود كه شاید بتوان از آن مجموعه تأسیس اولین هنرستان كار دانش هتلداری در تهران و نیز دانشگاه جامع علمی كاربردی در بخش گردشگری و هتلداری و بخش مطالعات و پژوهشی سیاحتی بنیاد را ذكر نمود.

پس از جنگ نگرش به صنعت گردشگری و نیز هتلداری دگرگون شد و دوره‌های كوتاه‌مدت آموزش در استانهای مختلف زیر نظر سازمان ایرانگردی و جهانگردی به اجرا درآمد از آن جمله دوره مدیریت هتل- فروش بلیت پروازهای داخلی و خارجی- راهنمای تور داخلی ایران- راهنمای اكوتوریسم، مدیر فنی تور- مدیریت غذا و نوشابه- مدیر فرانت آفیس و…

از سال ۱۳۷۶ مركز آموزش خدمات هتلداری و گردشگری فنی و حرفه‌ای مشهد به صورت جدی و پیگیر مشغول به برگزاری دوره‌های كوتاه‌مدت شد و با رسالت تربیت نیروی انسانی ماهر در بخش گردشگری و هتلداری فعالیت خود را آغاز كرد.

این مركز با برگزاری بیش از بیست رشته آموزشی گوی سبقت را از همگان ربود. رشته آشپزی درجه ۱ و ۲ شیرینی‌پزی درجه ۱ و ۲- راهنمای تور داخلی ایران- مدیر هتل- پذیرشگری درجه ۲- پذیرشگری درجه ۱- سرپرست پذیرش- فروش بلیت پروازهای داخلی و خارجی- صنعت حمل و نقل- مدیر روابط عمومی- مدیر غذا و نوشابه- خانه‌داری هتل- میزبانی- سرمیزبانی- میزآرایی هتل- دكوراسیون هتل و… از آن جمله می‌باشد. پس از آن مركز آموزش خدمات هتلداری و گردشگری فنی و حرفه‌ای ساری هم پیگیری رشته‌های در این زمینه نمود و فروز شعله آموزش پرفروغ گردید.

در این میانه وزارت آموزش و پرورش نیز رشته‌های امور اقامتی (هتلداری) و نیز دفاتر فروش خدمات مسافرتی (گردشگری) را در زیرشاخه كار دانش مورد آموزش قرار داد كه در این بخش اولین هنرستانهای كار دانش هتلداری و گردشگری در تهران زیر نظر بنیاد مستضعفان و در مشهد زیر نظر شركت رنگین مجلس خراسان و به اسم «هما» (سعادت) دایر شد.

در همین سالها دانشگاه علامه طباطبایی تهران نیز رشته مدیریت جهانگردی را تأسیس كرد و از میان جوانان با استعداد جهت مدیریت بخش توریسم كشور دانشجو پذیرفت.

قابل ذكر است كه دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه جامع علمی كاربردی نیز در رشته‌های مدیریت هتلداری و امور اقامتی و نیز امور پذیرایی و گردشگری مشغول به جذب و آموزش دانشجویان می‌باشد.

با وجود اقدامات انجام شده هنوز بسیاری از هتلهای ما در شهرهای توریستی كشورمان بالاخص شهر بادگیرها فاقد پرسنل آموزش دیده می‌باشد. استان یزد با بیش از ۲۵ هتل، هتل آپارتمان و میهمانپذیر و حدود ۵۰۰ اتاق و بیش از یك هزار تخت و نیز حدود بیش از ۳۰ دفتر خدمات مسافرتی و گردشگری با جاذبه‌های فراوانی كه بالقوه در خود دارد توانایی تبدیل شدن به قطب توریستی و هتلداری كشور را داراست.

مسجد جامع، آتشكده، باغ دولت‌آباد، میدان امیر چخماق، بازار و چك چك و … مكانهایی نیستند كه خیلی راحت گردشگران از كنار آنها بگذرند و شبی را به عشق دیدن آنها در یزد باقی نمانند. وجود دانشگاه یزد و دانشگاه آزاد اسلامی یزد كه از معتبرترین دانشگاههای ایران محسوب می‌شوند می‌طلبد كه د رخود و از بین جوانان بومی، عاشقان گردشگری و هتلداری شهر یزد را آموزش و تعلیم دهند.

وزارت كار و آموزش فنی و حرفه‌ای و نیز سازمان آموزش و پرورش یزد باید بپذیرند كه اصفهان و كرمان در كنار آنها می‌تواند بازار خوبی برای جوانان آموزش دیده آنها باشد و از همه مهمتر آنكه وقتی سرمایه‌گذاری بداند در شهری بالقوه مواد اولیه و نیروی كار آموزش دیده و متخصص وجود دارد بی‌معطلی دست به سرمایه‌گذاری خواهد زد و البته نباید از نظر دور داشت كه تجربه دیگر استانها خوانی گسترده و تجربه‌ای ذیقیمت است آموزش و پرورش شهر یزد كه بیشترین دانش‌آموزان را در بخش هنرستان و كار دانش بر طبق آمار موجود نسبت به رشته‌های نظر در خود دارد به شكل خدادادی نعمت علاقه و انگیزه دست یافتن به مهارت را در وجود دانش‌آموزان یزدی به امانت دست مایه دارد پس چه خوش كه دست در دست هم گذارده و پایه‌های این صنعت را قبل از گسترش با بتن محكم و مسلح پژوهش و آموزش آماده كنیم.

چالشها

۱- استانداردهای آموزش و مهارتی مراكز آموزشی فنی و حرفه‌ای انتخاب شده با وضعیت موجود بومی ایران تطابقی ندارد هرچند اگر بین‌المللی بنظر آید.

۲- متولیان آموزش هتلداری و گردشگری در كشور شیوه سیاستگذاری یك پارچه و یك كاسه در امر آموزش را دنبال نمی‌كنند.

۳- متأسفانه ارزش اعتباری مدارك دوره‌های آموزش فنی و حرفه‌ای و سازمان ایرانگردی و جهانگردی بین هر دو سازمان جای بحث و گفتگو دارد (و ما را به یاد مشكلات دانشگاه آزاد اسلامی و دانشگاه سراسری در ابتدا شروع به كار می‌اندازد).

۴- رشته‌های آموزشی موجود با در نظر گرفتن اهمیت كارآیی و نیاز جامعه و میهمانان نیست.

۵- وزارت آموزش و پرورش در روند آموزش و تشكیل رشته‌هایی از این دست حركتی كند دارد.

۶- استانداردهای آموزشی بخش هتلداری و حتی گردشگری فنی و حرفه‌ای بعضاً متعلق به دهه هفتاد می‌باشد كه قدیمی و سرفصلها از دور خارج شد و یا بعضاً اضافاتی جدید پدید آمده كه براساس نیاز بوده است.

۷- گزینش داوطلب با هر مدرك تحصیلی بدون هماهنگی سازمانهای آموزش دهنده امر توریسم و هتلداری معضل دیگری است.

بعنوان مثال: رشته راهنمای تور داخلی در مراكز آموزش فنی و حرفه‌ای داوطلبین خود را از میان كارآموزان دیپلم می‌پذیرد و سازمان ایرانگردی و جهانگردی همین رشته را از میان داوطلبین لیسانس پذیرش می‌نماید.

۸- متأسفانه در بعضی مراكز كادر آموزشی از میان مربیان و اساتید غیر مرتبط با توریسم و هتلداری برگزیده می‌شود.

۹- بازوی اجرایی برای مقید كردن هتلداران و مسوولین دفاتر خدمات مسافرتی و گردشگری برای بكارگیری آموزش دیدگان این رشته‌ها وجود ندارد. و اگر دارد نظارتی صورت نمی‌پذیرد.

۱۰- بطور كلی كمبود مراكز آموزش دهنده در استانهای كشور.

۱۱- رشته امور اقامتی (هتلداری) زیر مجموعه رشته‌های كار دانش آموزش و پرورش قصد تربیت نیروی كار پذیرشگری را دارد حال آنكه با همین میزان دوره می‌توان مدیریت هتل را آموزش داد كه نیاز بیشتر كشور هم محسوب می‌گردد.

۱۲- فراموشی رشته‌های جدید در مراكز آموزشی متولی گردشگری و هتلداری همانند بازاریابی و تبلیغات و…

دكتر بهروز طاهرنیا