بندهش

بندهش(bondahesh) كتابی به زبان فارسی میانه و خط پهلوی است كه یكی از مهم‌ترین متن‌های دینی و تاریخی زردشتی به شمار می‌آید. بندهش از دو واژه‌ی بن به معنی آغاز و خواستگاه و دهش به معنای آفرینش ساخته شده و روی هم به معنای آفرینش آغازین است. با این همه، آن‌چه در كتاب آمده تنها پیرامون آفرینش نیست، بلكه دانستنی‌های جغرافیایی، زمین‌شناسی، جانورشناسی، گیاه‌شناسی، مردم‌شناسی، گاهشماری، اخترشناسی و پیشگویی‌هایی پیرامون آینده‌ی جهان نیز در آن گنجانده شده است.

● چگونگی گردآوری

كتاب بندهش را موبدی زردشتی به نام فرنبغ‌دادگی یا دادویه در سده‌ی سوم هجری از روی نوشته‌های باستانی ایران گردآوری كرده است. فرنبغ خود در آغاز كتاب به بهره‌گرفتن از زند، تفسیر اوستا، اشاره كرده و در جای‌جای كتاب عبارت‌هایی مانند "آن گونه در دین گوید"، "چنین گوید به دین" یا "در دین گوید"، نوشته است كه در همگی آن‌ها دین به معنای اوستا و زند است. بررسی كتاب هشتم دینكرد، یكی دیگر از كتاب‌های دینی و كهن ایرانیان، نشان می‌دهد كه بسیاری از دانستنی‌های بندهش در دام‌دادنسك اوستایی، وندیداد، سپندنسك و چهردادنسك وجود داشته است. بنابراین، آن‌چه در بندهش آمده، ریشه در نوشته‌های بسیار كهن‌تر ایرانیان دارد.

● متن‌ها و ترجمه‌ها

از بندهش دو گونه متن بلند و كوتاه به زبان پهلوی در دست است. متن بلند ایرانی خوانده می‌شود، زیرا هر سه دست‌نویس موجود از آن، در ایران نوشته شده است. یكی از آن متن‌ها را موبد خدابخش فرود آبادان نزدیك سال ۱۸۷۰ میلادی و دیگری را دستور تیرانداز به سال ۱۸۸۰ برای هیربد تهمورس دینشاه از یزد به هند بردند. نسخه‌ی سوم نیز، بی‌آن‌كه سرنوشت آن را به درستی بدانیم، از هند سر درآورد. متن كوتاه را متن هندی می‌خوانند، زیرا در هندوستان از روی نسخه‌های بلند ایرانی نوشته شده است.

انكتیل دوپرون دست‌نویسی را از هند به فرانسه برد و ترجمه‌ای از آن را به زبان فرانسه در سال ۱۷۷۱ منتشر كرد. سپس ترجمه‌هایی از این كتاب به زبان آلمانی و انگلیسی منتشر شد. ترجمه‌ی روانی از بندهش به زبان فارسی امروزی بر پایه‌ی سه دست‌نویس ایرانی پس از كوشش ۲۰ ساله‌ی شادروان مهرداد بهار انجام شده است.

● از آغاز تا فرجام

كتاب بندهش سه موضوع اصلی را در بر می‌گیرد:

۱) اورمزد و دشمنی اهریمن؛

۲) آفرینش مادی از آغاز تا انجام؛

۳) تاریخ و پیوند كیانیان و زیست‌گاه‌های آنان.

هر كدام از این موضوع‌ها خود بخش‌هایی دارند و گاهی خود آن بخش‌ها نیز بخش‌های كوچك‌تری دارند. از این رو، پژوهشگرانی كه روی این كتاب كار كرده‌اند، آن را به شیوه‌ی متفاوتی گفتاربندی كرده‌اند. برای نمونه، مهرداد بهار آن را در یك مقدمه‌ی كوتاه و ۲۲ بخش تنظیم كرده است. اما چون بخش نهم(درباره‌ی نحوه‌ی آن آفرینش‌ها) خود زیربخش‌های كوچك‌تری دارد، برخی مانند انكلساریا، آن را در ۴۰ بخش تنظیم كرده‌اند. فهرست بخش‌های این كتاب بر پایه‌ی شیوه‌ی مهرداد بهار این گونه است:

▪ بخش نخست: سرآغاز

▪ بخش دوم: درباره‌ی آفرینش مادی

▪ بخش سوم: درباره‌ی فراز آفریدن روشنان

▪ بخش چهارم: درباره‌ی چگونگی و علت آفریدگان برای نبرد

▪ بخش پنجم: تازش اهریمن بر آفرینش

▪ بخش شم: درباره‌ی دشمنی دو مینو

▪ بخش هفتم: درباره‌ی زیج گیهان كه چگونه اتفاق افتاد

▪ بخش هشتم: درباره‌ی نبرد كردن آفریدگان گیتی با مقابله‌ی اهریمن

▪ بخش نهم: درباره‌ی نحوه‌ی آن آفرینش

ـ درباره‌ی چونگی زمین‌ها

ـ درباره‌ی چگونگی كوه‌ها

ـ درباره‌ی چگونگی دریاها