عید از منظر قرآن

اصولا جشن ها و اعیاد كه نماد و نمایشی از گرایش انسان به كمال و آشكارسازی این میل باطنی در قالب های تجسمی و شكلی آن است به جهاتی با جهان بیرون ارتباط تنگاتنگی می یابد

انسان به طور طبیعی به سوی كمال گرایش دارد و از نقص می گریزد. اگر مجموعه ای از حالات انسانی چون شادی و گرایش به زیبایی را اموری كمالی دانسته كه آدمی به سوی آن میل و گرایش ذاتی دارد، از این رو طبیعی است كه آدمی به سوی اموری از این دست گرایش یابد و خواهان آن شود. بر پایه این گرایش ذاتی است كه عید به عنوان نمادی از شادی و سرور مورد توجه و اهتمام بشر است.

انسان در این روزهای خاص كه به نوعی با امور طبیعی هماهنگ است، می كوشد تا اوج شادی و در حقیقت كمال خواهی خود را به اشكال متنوع و در قالب های گوناگون به نمایش بگذارد. عید بنابراین تفسیر نمایشی از گرایش انسان به كمالی خواهی و كمال گروی انسان است.

● هماهنگی اعیاد با طبیعت

اصولا جشن ها و اعیاد كه نماد و نمایشی از گرایش انسان به كمال و آشكارسازی این میل باطنی در قالب های تجسمی و شكلی آن است به جهاتی با جهان بیرون ارتباط تنگاتنگی می یابد. به این معنا كه در ایجاد و تحقق این شور و اوج گیری هیجانات احساسی و عاطفی بشر عامل موثر بیرونی نقش كلیدی و مهمی را ایفا می كند.

در زمانی كه طبیعت نوعی بلوغ كمالی را نشان می دهد تأثیرات فزاینده ای در انسان به جا می گذارد و میل و گرایش ذاتی انسان به كمال خواهی و كمال جویی را برمی انگیزاند. در پی این هیجانات و متأثر از آن است كه انسان به گونه ای در خود نوعی احساس می یابد كه می توان از آن به همسان پنداری با طبیعت یاد كرد. در این حالت است كه آدمی خود راچون بخشی از طبیعت همراه با كمال موجود در طبیعت می پندارد و از رسیدن به چنین بلوغی خرسند و شادمان می گردد و خوشحالی خود را به صورت های مختلف بروز می دهد.

در همه مواردی كه به عنوان اعیاد و یا جشن ها و سورها و به تعبیر قرآنی ایام الله از آن یاد می شود، این عنصر و مولفه اساسی را می توان شناسایی و ردگیری كرد. در جشن گندم و یا جشن مهرگان عنصر كمالی به خوبی خود را نشان می دهد. در این جشن ها آدمی با طبیعت كمالی گندم و یا فرآورده های جالیزی و تابستانی خود را همراه و هماهنگ می یابد و در سوری این همراهی و سازواری را به نمایش می گذارد. در بسیاری از ملل از این نوع جشن ها و اعیاد دیده می شود كه هر ساله در فصل خود برگزار می شود.

عید نوروز شاید یكی از مهم ترین و سازگارترین اعیاد بشری باشد. نمایش طبیعت در این فصل به اوج كمال خود می رسد و طبیعت پس از مرگ ظاهری در زمستان، دوباره در آغاز فصل بهار زندگی را می رویاند و گل و گیاه و سبزه وچمن از زمین برمی آید. این گونه است كه آدمی را در هیجانی از زندگی كمال فرو می برد و جیك جیك گنجشكان بر شاخسار درختان تازه به گل و جوانه نشسته را برمی انگیزد و آن را به انسان منتقل می سازد. این گونه است كه آدمی متأثر از طبیعت شاد و پرنشاط به وجد می آید و هیجان خود را همانند پرندگان بروز می دهد و به شادی و نشاط می پردازد.

● اعیاد مذهبی و كمال خواهی

در اعیاد مذهبی و آیینی نیز چنین هماهنگی و انسجام را می توان یافت. در همه این اعیاد مذهبی و دینی نوعی كمال را می توان ردگیری و شناسایی كرد. به عنوان نمونه در عید كریسمس هم هماهنگی با طبیعت را می توان یافت و هم بلوغ كمالی را می توان جستجو كرد. در نظر مسیحیان این روز، روزی است كه خداوند، انسان كاملی را به زمین هدیه كرد كه خود صورت كاملی از خداست. به این معنا كه مسیح مظهر كامل اسم الله است و تجلی خدا در انسان می باشد.

در این صورت می توان گفت كه انسان در زمان ظهور مسیح و تولد و میلادش به بلوغ نهایی خود رسید و خلافت الهی را كسب كرد و توانست جانشین خدا در زمین شود. هر چند كه میان شب یلدای ایرانی كه آغاز چهله بزرگ زمستانی و آغاز فصل سرما و روز نخست دی ماه می باشد و مردم به جشن و سرور می پردازند با یلدای مسیح نوعی هماهنگی و ارتباط وجود دارد و این نشان از همبستگی فرهنگی دارد با این همه در هر دو دیدگاه نوعی كمال و هماهنگی میان طبیعت و كمال آن و كمال خواهی انسانی را می توان شناسایی كرد.

در اندیشه یلدای ایرانی، شب آغاز دی شبی است كه خورشید متولد می شود و پس از پایان چهله بزرگ از قنداق كودكی بیرون می آید (این را بنگرید با مسئله چهله شویی كودكان) و در چهله كوچك كه تا دهم اسفند ادامه می یابد خورشید خود را برای فعالیت آماده می سازد، از این رو در پس ابرها به گرم كردن زمین مشغول می شود و می بینیم كه زمین گرم می شود و روح در تن درختان دمیده می شود. از این روست كه می توان درخت كاشت تا زمین جان خود را به گیاهان منتقل كند. در آغاز بهار است كه خورشید پس از كمال خود و زمین بر فراز می آید و خود را چنان كه طبیعت می خواهد بر آن عرضه می كند و گل و گیاه به وجد و ترانه می آید و همان خورشید بهاری شادان و با طراوت سر بر می آورد.

میان این شب یلدای ایرانی كه شب میلاد خورشید است؛ (زیرا كه واژه یلدای آرامی به معنای میلاد و تولد است كه از آن واژه عربی ولد و یولد گرفته شده است و از نظر ساختار زبانی یكی هستند.) و شب میلاد مسیح كه خورشید حقیقت انسانی است نوعی تناسب كمالی را می توان یافت.

در عید فطر و نیز عید قربان و دیگر اعیاد مذهبی چون عید غدیر خم و شعبان نیز این كمال خواهی و كمال جویی را می توان یافت. در همه این اعیاد نوعی ارتباط تنگاتنگ میان روز عید و مسئله كمال را می توان شناسایی و ردگیری كرد. عیدفطر روز بلوغ و رهایی انسان از دام دنیا و رسیدن به تقواست و آدمی به این امید كه به كمال مطلوب خود یعنی تقوای الهی رسیده آن روز را جشن می گیرد؛ زیرا قرآن درباره هدف وجوب روزه ماه رمضان می فرماید: «كتب علیكم الصیام كما كتب علی الذین من قبلكم لعلكم تتقون» بر شما همانند گذشتگان روزه نوشته و فرض شد تا شاید تقوا پیشه گیرید. روز عید فطر روز جشن و رسیدن به كمال روزه یعنی تقواست.

روز عید قربان نیز روز كمال دیگری است. در این روز حاجیان پس از مناسك و آیین های حج به قربانگاه می روند تا شادی و سرور خود را از هماهنگی با جهان هستی و رسیدن به توحید صرف و محض جشن بگیرند. این زمانی است خود را در مشعر و روز حشر آدمی در قیامت یافته و در عرفات معرفت به توحید رسیده و در منی به آرزوها و منایای خود دست یافته و در مسلخ عشق خود را به نیابت از همه عشق ورزان به قربانگاه می برند.

● گستره معنایی عید در قرآن

در قرآن كریم به صورت صریح تنها یك بار كلمه عید به كار رفته است ولی به صورت اشاره و ضمنی آیاتی از قرآن به این مسئله اشاره دارد. خداوند درباره درخواست حواریون این واژه را به معنایی كه ما امروز از این واژه می فهمیم به كار برده است: «قال عیسی ابن مریم اللهم ربنا أنزل علینا مائده من السماء تكون لنا عیدا؛ خداوند ]دعای او را مستجاب كرد و[ گفت: من آن را بر شما نازل می كنم ولی هر كس از شما بعد از آن كافر گردد ]و راه انكار پوید[ او را چنان مجازات می كنم كه احدی از جهانیان را مجازات نكرده باشم.»

عید در لغت از ماده «عود» به معنای بازگشت گرفته شده است. از كاربردهای این واژه می توان دریافت كه چون اصالت در آفرینش كمال و كمال خواهی و بازگشت و رجوع به آن است، مراد از عود، بازگشت به كمال است. پس هرگاه انسان و یا طبیعت به جایگاه و اصل خود بازگشت آن روز، روزی است كه می توان از آن به عید تعبیر و یاد كرد. از این رو است كه به روزهایی كه مشكلاتی از قوم و جمعیتی برطرف می شود و یا پیروزی ها و راحتی های نخستین باز می گردند آن روز را عید گرفته و شادی بازگشت خود را جشن می گیرند.

چنان كه گفته شد در اعیاد اسلامی به مناسبت این كه در پرتو اطاعت یك ماه رمضان و یا انجام فریضه بزرگ حج، صفا و پاكی فطری نخستین به روح و جان انسان باز می گردد و آلودگی ها كه برخلاف فطرت است از میان می رود، عید گفته شده است و از آنجا كه روز نزول مائده بر حواریون روز بازگشت به پیروزی و پاكی و ایمان به خدا بوده است حضرت مسیح(ع) آن را «عید» نامیده است. و چنان كه در روایات آمده نزول مائده آسمانی در روز یكشنبه بوده و شاید یكی از علل احترام روز یكشنبه در نزد مسیحیان نیز همین امر باشد.

عید به این معنا در حقیقت بیانگر خودسازی انسان است؛ زیرا كسانی كه به نوعی با خودسازی توانسته اند به كمال خود بازگردند و با اصل خود ارتباط برقرار كنند به شادی و سرور می پردازند. به قول مولوی هر كسی چون دور ماند از اصل خویش؛ باز جوید روزگار وصل خویش. این بازجویی روزگار وصل در شكل و قالب خودسازی خود را نشان می دهد و كسی كه خودسازی می كند در جستجوی بازگشت به اصل خود حركت می كند و هرگاه این احساس را در خود می یابد كه به آن سو حركت كرده است، شاد و مسرور می شود كه می تواند به اصل خود بازگردد و كمال لایق را دریابد. در اعیاد مذهبی مسئله بازگشت به اصل از طریق خودسازی بارها و بارها مورد تأكید قرار می گیرد تا انسان به فراموشی دچار نشود و از راه دور نگردد.

در نماز عید قربان و فطر به خواندن سوره هایی توصیه شده است كه سالم سازی درون و تزكیه روح در آن سخت مورد تأكید و توجه قرار گرفته است. در ركعت اول نماز عید، توصیه شده است كه سوره اعلی خوانده شود كه در آن به نكات مهمی برای سازندگی انسان اشاره شده است از جمله خداوند می فرماید: «قد افلح من تزكی؛ (اعلی- ۱۴) به یقین كسی كه پاكی جست ]و درون خود را تزكیه كرد[ رستگار شد.»

تزكیه به معنای نمو و رشد دادن نفس با خیرات (۱) است. و سپس این واژه به معنای تطهیر و پاك كردن نیز آمده است. شاید به این مناسبت است كه پاك سازی از آلودگی ها و سالم سازی ریشه ها سبب رشد و نمو است. و در این آیه ممكن است هر دو مورد نظر باشد در ركعت دوم نماز عید توصیه شده است كه سوره «شمس» خوانده شود، كه در این سوره تأكید بر خودسازی و سالم سازی درون با بیشترین تأكید ممكن مطرح شده است خداوند در این سوره بعد از ۱۱ قسم می فرماید: «قد افلح من زكها؛ به راستی هر كس نفس خویش را پاك و تزكیه كرد رستگار شده. (صدوق، من لایحضره الفقیه، بیروت، دار الاضواء، چاپ سوم ۱۴۱۳، ج ۱، ص .۴۳۶)

و در روایات علاوه بر طهارت باطنی و تزكیه به طهارت ظاهری نیز توصیه شده است. امام صادق(ع) فرمود: «كسی كه روز عید نمی تواند در جماعت مردم شركت كند، پس غسل كند و خود را خوشبو كند و به تنهایی نماز بخواند؛ همان طور كه در جماعت می خواند.»(۲)

● گردهم آیی و آراستگی

یكی از اشكال بازنمایی شادی و تجسم بخشی به نشاط درونی رسیدن به كمال و یا در راه قرار گرفتن و آغاز رفتن و بازگشتن، توجه و اهتمام به آراستگی و زینت ظاهری است. انسان به طور طبیعی دوست می دارد كه شادی خود را به نمایش بگذارد و دیگران را در شادی خود همراه گرداند. از این رو گرایش عمومی و طبیعی در اعیاد و شادی ها گردهم آیی و جمع شدن است. از این روست كه مردم در اعیاد به گردهم آیی علاقه مند هستند و می كوشند با هم به شادی و سرور بپردازند.

برای این كه بتوانند در فضایی باز و در آرامش و آسایش و به دور از هرج و مرج به شادی و دست كوبی بپردازند به دشت و صحرا می روند كه فضای آزادتری را برای ایشان فراهم می آورد. در همه اعیاد مذهبی می توان رفتن به صحرا و گردهم آیی را شناسایی و ردگیری كرد.

هم چنین انسان به طور طبیعی گرایش به زیبایی ظاهری دارد. او نیز می خواهد همانند طبیعت خود را بیاراید و از رنگ های متنوع چون گل ها و برگ ها استفاده كند. آراستگی به لباس ها و گل های زیبا در روزهای عید به اوج خود می رسد؛ چنان كه شادی و سرور نیز در این روزها چنین است. از قرآن به كمك روایات استفاده می شود كه جهت اظهار نشاط و شادی هر آنچه جزء زینت های حلال است مورد استفاده قرار گیرد از جمله لباس زیبا، قرآن كریم در این رابطه می فرماید: «یا بنی ءادم خذوا زینتكم عند كل مسجد و كلوا و اشربوا و لا تسرفوا؛ (اعراف-۳۱) ای فرزندان آدم! زینت خود را به هنگام رفتن به مسجد با خود بردارید؛ و ]از نعمت های الهی[ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نكنید»

امام باقر(ع) در مورد این آیه فرمود: «یعنی لباس هایی را كه به آنها خود را زینت می كنید در روزهای عید و جمعه برای نماز بپوشید.»(۳)

امام زین العابدین(ع) فرمود: «همه شما باید در روز عید زینت و غسل و آرایش كنید و از دعاهای وارد شده آن روز به قدر توان بخوانید و مبادا كاری كنید كه چهره ظاهری شما زیبا و عمل شما زشت باشد.»(۴)

پی نوشت ها :

۱-راغب اصفهانی، المفردات، تهران، دفتر نشر الكتاب، دوم، ص .۲۱۳

۲-حر عاملی، وسائل الشیعه، دار احیاء التراث، ج ۵، ص .۱۱۵

۳-وسائل الشیعه، همان، ج ۵، ص .۱۵

۴-میرزا حسین نوری، مستدرك الوسائل، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، ج ۶، ص ۱۵۰، حدیث ۶۶۷۰/.۳

۵-بحارالانوار، ج ۸۶، ص ۲۷۶؛ ج ۸۹، ص ۲۷۶و ج ۹۸، ص .۳۵۱

۶-نهج البلاغه، همان، حكمت .۴۲۸

۷-مستدرك الوسائل، همان، ص ۱۵۴، روایت ۶۶۸۰/.۸

۸-مستدرك الوسائل، همان، ص ۱۵۴، روایت ۶۶۷۸/.۷

۹-كنز العمال، حدیث ۲۴۰۹۴و .۲۴۰۹۵

۱۰-بحارالانوار، همان، ج ۹۱، ص .۱۱۸

۱۱-همان، ج ۹۸، ص .۱۸۸

۱۲-همان، ج ۱۰۱، ص .۱۰۰

فاطمه پور منصوری

---