مسئولیت پذیری در دانش آموزان دوره ابتدایی

عادت یا توانایی پذیرفتن کاری را که مستلزم پاسخگویی در برابر دیگران است, مسئولیت پذیری می گویند و مسئولیت پذیر به فرد یا افرادی گفته می شود که متعهد انجام کاری یا وظیفه ای باشند که به عهده وی گذاشته باشند مثل نماینده کلاس که وظیفه مربوط به خود را به نحو احسن انجام می دهد

عادت یا توانایی پذیرفتن کاری را که مستلزم پاسخگویی در برابر دیگران است، مسئولیت‌پذیری می‌گویند و مسئولیت‌پذیر به فرد یا افرادی گفته می‌شود که متعهد انجام کاری یا وظیفه‌ای باشند که به عهده وی گذاشته باشند مثل نماینده کلاس که وظیفه مربوط به خود را به نحو احسن انجام می‌دهد.

اولیا و مربیان باید از همان دوره ابتدایی روحیه مسئولیت‌پذیری را در کودکان به وجود آورند و آنها را افرادی مسئول و خدمتگزار به همنوع، بار بیاورند و در این مسیر به فراخور سنشان، مسئولیت‌هایی به آنها واگذار کنند و در چارچوب مسئولیتشان آنها را مورد بازخواست قرار دهند.

● آیا قبول مسئولیت آموختنی است؟

در اینجا این بحث پیش می‌آید که آیا قبول مسئولیت فطری کودکان بوده و در همه کودکان وجود دارد یا اینکه فقط در عده خاصی این روحیه به چشم می‌خورد. بدون تردید این استعداد در همه افراد کم و بیش وجود دارد. اگر محیط تربیتی مناسب و مساعد باشد این استعداد پرورش یافته کامل خواهد شد و اگر در محیط خانه و مدرسه زمینه پرورش آن وجود نداشته باشد این استعداد به تدریج به خاموشی خواهد گرایید. یعنی اگر کودکی هم این زمینه را دارا باشد به تدریج از بین خواهد رفت. بنابراین استعداد پذیرش مسئولیت در همه کودکان کم و بیش وجود دارد و این محیط تربیتی است که باید آن را پرورش دهد.

● به کودکان و دانش‌آموزان مسئولیت واگذار کنید

به کودکان در خانه و مدرسه در خور توانشان مسئولیت بدهید، تا احساس غرور و شخصیت کنند و به خاطر آن به رعایت ضوابط و مقرراتی تن در دهند. انجام دادن مسئولیت هم خود تا حدود زیادی سرگرم کننده و هم سازنده شخصیت انسانی کودک است و موجبات آرامش او را فراهم خواهد آورد. در دادن مسئولیت به کودکان باید اعتدال را در نظر داشته باشید و به تدریج و همزمان با رشد و بلوغ در کودک به او مسئولیت‌های سنگین‌تری به ویژه در زمینه انجام کارهای مدرسه محول کنید. وقتی که به کودک مسئولیت زیاد بدهیم نگرانی او گسترش می‌یابد ممکن است دچار ترس از شکست یا ناکامی شود. اگر مسئولیت درخواست شده از کودک بسیار اندک باشد کودک خواه ناخواه، تابع و وابسته بار می‌آید. بین این دو راه یک محوطه وسیع و پهناوری وجود دارد که کودکان در آن شاد و موفق و آرام هستند. والدین باید کودکان را بین مسئولیت‌های ناچیز و مسئولیت‌های سنگین به تلاش و تکاپو وا دارند و به عبارت دیگر والدین باید کودکان را از انجام مسئولیت‌های اندک به مسئولیت‌های بزرگتر و سنگین‌تر به نرمی و آرامش آنچنان سوق دهند که کودک احساس خستگی، ترس و اضطراب نکند. والدین در تشویق و ترغیب کودکان باید طوری عمل کنند که اولاً کودکان مسئولیت را بشناسند و احساس کنند و ثانیاً قبول مسئولیت کنند. ثالثاً مسئولیتی را که قبول کرده‌اند سعی کنند تا به بهترین وجه انجام دهند.

برای احساس، قبول و انجام مسئولیت، والدین باید در کنترل و انضباط کودکان تا جایی پیش روند که کودکان تصمیم‌گیری را فراگیرند. لذا باید در سنین مناسب، مسئولیت نظافت شخصی، نگهداری از اتاق و وسایل شخصی کودکان را به خودشان بسپاریم. درست است که کودکان در سال‌های دبستان هنوز هم کوچک هستند و به حمایت و پشتیبانی پدر و مادر احتیاج دارند، لکن باید مسئولیت موفقیت در مدرسه به طور عمده به عهده خود آنان باشد. اگر کارهای کودکان را به جای آنها انجام دهیم، شک نیست که گاهی کار سریعتر و به احتمال، بسیار بهتر انجام خواهد گرفت، اما نباید فراموش کنیم که با این صرفه‌جویی در وقت به کودکان مسئولیت‌ نپذیرفتن و غفلت کردن در انجام دادن وظیفه را می‌آموزیم. مادرها و پدرهایی که لوازم و کتاب و اسباب‌بازی بچه‌هایشان را جمع و جور می‌کنند، ممکن است خانه‌ای تمیز و اتاق‌هایی مرتب‌تر داشته باشند، اما با این کار نه تنها به فرزند خود پذیرفتن مسئولیت و وظیفه‌شناسی نمی‌آموزند، بلکه گریختن از انجام دادن وظیفه و فرار از مسئولیت را در آنان پرورش می‌دهند. به این ترتیب، کودکان برای کاری که انجام نداده‌اند امتیاز می‌گیرند، به این معنی که اگر کسی به خانه آنها بیاید و اتاق بچه‌ها را تمیز و مرتب ببیند، آنها را مورد تحسین قرار می‌دهد.

باید به فرزند خود کمک کنید تا مهارت‌های لازم برای انجام دادن کارهای پرمسئولیت را یاد بگیرند. کودکان اغلب برای انجام دادن کارهای پرمسئولیت احتیاج به کمک دارند. بعضی از کودکان دوست دارند کارها یا وظایفی را به عهده بگیرند که برای آنان زود یا بلندپروازانه است ممکن است لازم باشد در این جور مواقع کاری متعادل‌تر پیشنهاد کنید تا کودک دلسرد و ناامید نشود. برای این که به آنها بیاموزید چگونه کاری را انجام دهند، به جای سخنرانی کردن یا دادن نظرات گوناگون بهتر است یک یا دو پیشنهاد کاملاً مشخص به آنان بدهید. هنگامی که کودک کارهای پرمسئولیت را با موفقیت به پایان می‌رساند، او را تحسین و به او توجه کنید. در حقیقت هنگامی که کودکان ثابت می‌کنند قادرند کارهای غیرمنتظره‌ای انجام دهند و مسئولیت‌های جدیدی به عهده بگیرند، شایسته تحسین و قدردانی هستند. به خصوص در ابتدای کار در مورد بخش‌هایی از کاری که کودک انجام داده است نظر خاصی بدهید حتی اگر گهگاهی از شما کمک گرفته است. باید اذعان داشت کودکان از طریق تمرین و تجربه مسئولانه رفتار کردن را می‌آموزند. والدین با استفاده از روش‌های بسیار زیاد می‌توانند به تدریج رفتارهای پرمسئولیت‌تر را در کودک تشویق کنند. مثلاً می‌توان کودک را مسئول چراغ‌های خانه کرد یا مسئول صرفه‌جویی در خانواده که وظیفه‌اش خاموش کردن چراغ‌های اضافی است تا از این طریق در مصرف برق صرفه‌جویی شود و نیز به مرور می‌توان آنها را در کارهای پرمسئولیت خانه مشغول کرد از قبیل کمک در تمیز کردن حوض. هدف این است که به آهستگی پیش برویم. هرگز زودتر از موعد، بار سنگین و اضافه بر دوش کودکان نگذارید.

کودکان باید این مطلب را درک کنند که میان کار کردن آنان و فایده آن که خود آنها نیز در آن سهیم هستند، ارتباط وجود دارد. روش مناسب برای شناساندن این ارتباط به آنها این است که وظایف خاصی را که قبول مسئولیت آنها مورد علاقه کودکان است و می‌توانند در برابر انجام دادن آنها مزد یا پاداشی دریافت دارند، برایشان معین کنیم. یک راه ایجاد احساس مسئولیت خانوادگی این است که بهره‌برداری از امکانات خانواده را مشروط به شرکت و دخالت‌های یکی از اعضای آن در مسئولیت‌ها کنید. برای مثال به آنها بگویید امروز بعدازظهر به پارک می‌رویم به شرط اینکه هر کسی کار خودش را به موقع تمام کند.

● نتیجه‌گیری:

سعی کنیم در مواردی به فرزندان و یا دانش‌آموزان، در حدود توانایی آنان مسئولیت بدهیم. در خانه کاری چون مراقبت از برادر و خواهر خردسال را به کودکان بسپاریم، مسئولیت دانه دادن به مرغ‌های خانگی و یا آب دادن به گلدان‌ها را از او بخواهیم. انجام یک کار خانوادگی و یا یک مسئولیت دیگر را از او طلب کنیم و همیشه در هر شرایطی، باید به آنها کمک کرد تا مسئولیت رفتار خود را به عهده بگیرند. مسئولیت‌پذیری آدمی را به تحرک و فعالیت وامی‌دارد. به جای کمرویی و تزلزل، روح امید و نشاط را تقویت می‌کند و در نتیجه روحیه اعتماد و اتکا به نفس آنان فزون‌تر خواهد شد. در دادن مسئولیت به کودکان باید به آهستگی پیش برویم و هرگز زودتر از موعد، بار سنگین و اضافی بر دوش کودکان نگذاریم و به تدریج و همزمان با رشد و بلوغ کودک به او مسئولیت‌های سنگین‌تری در زمینه انجام کارها در خانه و مدرسه محول کنیم.

غلامرضا آتش‌دامن ـ کارشناس علوم تربیتی