جایگاه و نقش امر به معروف و نهی از منكر در جامعه

چون افراد یك اجتماع سالم, همانند اعضای یك بدن, در طریق حیات اجتماعی و سازمان دادن به زندگی صحیح انسانی سهیم و شریكند و هیچ یك از آنان نمی تواند خود را در قبال سودها و زیان های اجتماعی بی تفاوت دانسته و عكس العملی از خود نشان ندهد, اینجاست كه مسئله امر به معروف و نهی از منكر نظارت همگانی ضرورت پیدا می كند

انسان به دلیل اجتماعی بودنش، نیاز به جمعی دارد كه انیس او باشند، تا از غمها و سختی ها رهایی یابد و استعدادهای نهفته اش را به فعلیت برساند، وگرنه انسانیت انسان، بی معنا خواهد بود. به همین دلیل زندگی انسان، شكل گروهی به خود گرفته و اجتماعات متفاوت در عین حال، شبیه به هم را به وجود آورده است و رشد و تعالی انسانها تنها در محیط و اجتماع سالم و پاك، امكان پذیر است.

چون افراد یك اجتماع سالم، همانند اعضای یك بدن، در طریق حیات اجتماعی و سازمان دادن به زندگی صحیح انسانی سهیم و شریكند و هیچ یك از آنان نمی تواند خود را در قبال سودها و زیان های اجتماعی بی تفاوت دانسته و عكس العملی از خود نشان ندهد، اینجاست كه مسئله امر به معروف و نهی از منكر (نظارت همگانی) ضرورت پیدا می كند و موقعیت اساسی و بنیادی آن چون خون در تمام اعضاء و جوارح انسان جریان دارد، در صحنه حیاتی انسانی جلوه می كند. موضوع امر به معروف و نهی از منكر، بحث گسترده ای دارد و این نوشتار مختصر در صدد تبیین همه آن مباحث نیست. آنچه كه در این نوشتار مورد بررسی قرار می گیرد، عبارت است از: بررسی واژگانی امر به معروف و نهی از منكر؛ اهمیت آن دو فریضه بزرگ در آموزه های دینی؛ نقش آن دو فریضه در جامعه؛ پیامدها و اسباب ترك آن دو در جامعه؛ امر به معروف و نهی از منكر، وظیفه مردم است یا حاكم؟ و ... مطلب را باهم از نظر می گذرانیم .

● مفهوم امر به معروف و نهی از منكر

امر و نهی در لغت: واژه «امر» دو معنا دارد:

۱) فرمان دادن و درخواست ایجاد چیزی؛

۲) شأن، شیء، كار و حادثه. در قرآن كریم نیز واژه «امر» در این دو معنا به كار رفته است. در معنای اول، مثل «قل امر ربی بالقسط»

▪ و در معنای دوم، مثل: «وشاورهم فی الامر». واژه «نهی» به معنای بازداشتن، منع كردن و نهایت رسیدن می باشد؛ زیرا نهی، بر غایت و بلوغ دلالت دارد و نهایت هر چیزی، غایت آن است؛ چنان كه گفته می شود: «انتهیت الیه خیر» همین گونه است در مورد فردی كه در حال انجام كاری است و سپس از آن نهی می گردد؛ چون آن كار به پایان می رسد. از این جهت، عرب به شتری كه به آخرین درجه چاقی رسیده باشد، «ناقه نهیه» و به عقل، به دلیل آن كه از كار زشت باز می دارد، «نهیه» و به گودی كه آب بدان منتهی می گردد، «النهی» و به غایت ارتفاع روز، «نهاءالنهار» می گویند.

▪ معروف و منكر در لغت: «معروف» از «عرف» به معنای مشهور، جود و بخشش، كار نیك و نیكی، انصاف و همراهی با اهل خانه و مردم آمده است؛ چنان كه گفته شده است: معروف، ضد منكر و عرف، ضد نكر است و عرف، در اصل بر دو معنا دلالت دارد:

۱) پی درپی بودن چیزی به صورت پیوسته. مانند یال اسب، تاج خروس، بلندی های مكانی و موج دریا؛

۲) آنچه سبب آرامش می گردد؛ زیرا انسان، از منكر ترس دارد و از آن فرار می كند و به معروف، آرامش می یابد. عرب به بوی خوش، «عرف» می گوید؛ زیرا نفوس انسانی، بدان وسیله سكون پیدا می كند. معروف و عرفان، از همین باب است.

بنابراین، امر به معروف و نهی از منكر، در لغت به معنای خواستن چیزی است كه نفوس بشری به سبب آن، آرامش یابد.

«منكر» از ماده «نكر» به معنای كار دشوار و زشت و جهل آمده است؛ زیرا منكر، ضد معروف است. هر چیزی را كه شریعت، قبیح و حرام بداند، منكر است.

بنابراین، نهی از منكر، عبارت است از بازداشتن انسان از انجام كارهای زشت و نامعقول و جلوگیری از اموری كه در واقع، انسان از آن، ترس و نفرت دارد، ولی به واسطه جهل و غفلت، گاه مرتكب آن می گردد.

معروف و منكر در اصطلاح: معروف، آن چیزی است كه خداوند متعال، انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب كرده است و منكر، آن چیزی است كه خداوند، از آن نهی فرموده و عقل، از انجام دادن آن، كناره گیری می نماید.

درباره مقصود از انجام امر به معروف و نهی از منكر، دو بیان وجود دارد: یكی این كه مراد از امر به معروف، وادار كردن به انجام كار نیك و طاعت، و نهی از منكر، بازداشتن از انجام كار زشت و معصیت است. و بیان دیگر این كه، امر به معروف عبارت است از سخن و گفتاری كه انسان را به طاعت و فرمانبرداری خداوند وامی دارد، و در مقابل، نهی از منكر عبارت است از بازداشتن از انجام گناه و یا كلام و سخنی كه سبب منع از انجام گناه می گردد و یا كراهت و تنفر وقوع گناه، از انسان منهی است. روشن است كه تعریف دوم، رجحان دارد؛ زیرا امر به معروف و نهی از منكر زبانی و قلبی را نیز شامل می شود؛ در حالی كه تعریف اول، این شمول و فراگیری را ندارد. چنان كه شیخ طوسی (رحمه الله) تعریف دوم را پسندیده و فرمود: «امر به معروف و نهی از منكر، سه قسم است: یا به كردار و ید تحقق می پذیرد، یا به زبان و قلب.»

● اهمیت امر به معروف در آموزه های اسلامی

امر به معروف و نهی از منكر در فرهنگ اسلامی، مانند جریان خون در رگ های یك پیكر است و سهل انگاری در این باره، بی رنگ شدن دین و مرگ تدریجی امت اسلامی را در پی خواهد داشت. توجه به این ویژگی، بعضی از فرق مسلمان را بر آن داشت تا آن را جزئی از اصول مذهب خویش بدانند. آفریدگار جهان نخستین كسی است كه «امر به معروف و نهی از منكر» كرده است. قرآن كریم می فرماید: «همانا خداوند به عدل و احسان و بخشش به خویشاوندان امر می كند و از كارهای زشت و ناپسند و تجاوز به حقوق دیگران نهی می نماید؛ و شما را موعظه می كند باشد كه پند گیرید.»

یكی از یاوران بزرگ اسلام به نام «عثمان بن مظعون» می گوید: وقتی این آیه شریفه بر پیامبر اسلام(صلی الله علیه وآله) نازل شد، من حقانیت اسلام را درست باور كردم و اعتقاد به این آیین در دلم جای گرفت. راستی شما نیز فكر كنید، آیا كسانی كه به سعادت و خوشبختی و تكامل انسان می اندیشند، می توانند برای سعادت و به روزی انسان سخنی بهتر و ارزنده تر از این كلام ارائه دهند؟

خداوند در قرآن كریم، بهترین ویژگی امت اسلامی را انجام امر به معروف و نهی از منكر دانسته است، چنان كه می فرماید: «شما بهترین امت هستید كه به سود انسانها آفریده شدید (چه این كه) امر به معروف و نهی از منكر می كنید...» و آن دو را بر فریضه های دیگری چون، اقامه نماز و پرداختن زكات، مقدم داشته و فرموده است: «مردان و زنان مؤمن، اولیای یكدیگرند كه امر به معروف و نهی از منكر می كنند و نماز را برپا می دارند و زكات می پردازند.»در نتیجه، امت اسلامی را ملزم به انجام آن دو فریضه بزرگ نموده و می فرماید: «باید شما امتی باشید كه به اسلام می خوانید و امر به معروف و نهی از منكر می كنید.»

هر بررسی كننده آگاه و تیزبین، در بررسی تاریخ زندگی پیشوایان معصوم (علیهم السلام) این نكته را به درستی مشاهده می كند كه «امر به معروف و نهی از منكر» از كودكی تا پایان عمر، ارتباط ناگستنی با تمام مقاطع زندگی آنان داشته است و آنان، در تمامی مقاطع سنی از كودكی تا پایان عمر، پیوسته برپا دارنده این فریضه بزرگ بوده اند و در برپایی آن توصیه فراوانی نموده اند.

ائمه معصومان (علیهم السلام) درادای این رسالت الهی از هیچ تلاشی فروگذار نكردند و حتی فراتر از محدوده رسالت خویش بر این كار اصرار ورزیدند. تلاش و اصرار آنان به سبب اهمیت این فریضه الهی بود. آنها، به دلیل قلب سرشار از رأفت و رحمت، حاضر نبودند هیچ كس به منكرات آلوده شده، به خشم خدا گرفتار آید. تا آنجا كه خداوند آنان را از این همه تلاش و دلسوزی باز می داشت: «گویا می خواهی به خاطر اعمال آنان، خود را از غم و اندوه هلاك كنی، اگر به این گفتار ایمان نیاورند!»

پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «كسی كه امر به معروف و نهی از منكر می كند، جانشین خداوند در زمین، و جانشین پیامبر و كتاب او است.»

این روایت بیانگر این است كه این فریضه بزرگ قبل از هر چیز یك برنامه الهی است و فلسفه ارسال رسل و نزول كتب آسمانی، همه جزء این برنامه است.

مردی محضر پیامبر (صلی الله علیه و آله) شرفیاب شد در حالی كه حضرت بر فراز منبر نشسته بود و پرسید: «من خیر الناس»؛ بهترین مردم كیست؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «آن كس كه از هم بیشتر امر به معروف و نهی از منكر كند، و آن كس كه از همه پرهیزگارتر باشد و در راه خشنودی خداوند از همه بیشتر گام بردارد.»

همچنین آن حضرت در روایتی دیگر در اهمیت این واجب الهی فرمود: «پیروان من تا زمانی كه امر به معروف و نهی از منكر می كنند و در راه خیر یكدیگر را كمك می نمایند، طریقه خیر و سعادت را می پیمایند؛ ولی آن گاه كه این واجب الهی را ترك كنند، بركات از آنان گرفته می شود؛ دسته ای از آنها بر عده دیگری چیره می گردند و یار و یاوری برای آنها در زمین و آسمان پیدا نخواهد شد.

امام علی (علیه السلام) فرمود: «عده ای از مردم با دست و زبان و قلب، با منكرات مبارزه می كنند و اینها جامع تمام خوبی هایند و كسانی كه از هیچ راه، نهی از بدیها نمی كنند، مردگانی زنده نما بیش نیستند.» آن حضرت درباره اهمیت این دو فریضه فرمود: «همه كارهای نیك و جهاد، در برابر امر به معروف و نهی از منكر، مانند قطره ای در برابر دریاست.»

با توجه به اهمیت این مسئله، دانشمندان اسلامی، آن دو را اساس و قطب دین خوانده اند: «امر به معروف و نهی از منكر، از نظر عقل و شرع مقدس، از مهم ترین واجبها، بلكه اساس شریعت حیات بخش اسلام و از برترین عبادتهاست.» به عبارت دیگر، «آن دو، قطبی است از اقطاب دین كه همه انبیا را برای آن فرستاده اند؛ هنگامی كه این فریضه الهی مندرس شود و از میان خلق برخیزد، همه شعائر شرع مقدس، باطل می شود»

● نقش امر به معروف و نهی از منكر در جامعه

▪ ایجاد امنیت:

امنیت، یكی از نیازهای اساسی افراد و اجتماعات است كه از راه امر به معروف و نهی از منكر تأمین می شود. رونق كسب و كار و تجارت و سامان یابی امور گوناگون فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در هر جامعه ای، به امنیت ارتباط دارد. اگر محیط خانه، مدرسه، دانشگاه و... ایمن نباشد و اموال و نوامیس مردم هر لحظه از سوی سارقان و اراذل و اوباش تهدید شود، ترس و اضطراب بر همگان مستولی خواهد گشت و آرامش عمومی از بین خواهد رفت و جرأت هر كاری از مردم گرفته خواهد شد.

اجرای مقررات دینی و قوانین اجتماعی و نظارت دائمی دستگاه های مربوط، مانند نیروهای انتظامی و نیز مراقبت های عمومی صالحان، از زیاده خواهی ها و تجاوز فرصت طلبان و سوء استفاده كنندگان جلوگیری خواهد كرد و امنیت و آرامش عمومی را به ارمغان خواهد آورد. امام باقر (علیه السلام) می فرماید: «... و تأمن المذاهب» ؛ اجرای امر به معروف و نهی از منكر، راه ها را امن خواهد كرد.

▪ ضامن اقامه فرایض دیگر:

امر به معروف و نهی از منكر، اساس سایر فرایض الهی است؛ از این رو، اگر این دو فریضه بزرگ الهی ترك شود، به تدریج تمام احكام اسلامی تعطیل می شود. ملا مهدی نراقی (رحمه الله) درباره اهمیت و جایگاه «امر به معروف و نهی از منكر» می نویسد: «امر به معروف و نهی از منكر، بزرگترین مراسم دینی و امر مهمی است كه خداوند، پیامبران را بر آن برانگیخت و بعد از ایشان، جانشینان و اوصیاء منصوب كرد و نائبان ایشان را بهترین نفوس قدسی از علما قرارداد: بلكه مدار و محور گردش آسیاب همه آیینها و ادیان است.»

امام حسین (علیه السلام) بعد از تلاوت آیه شریفه «المؤمنون و المؤمنات بعضهم اولیاء بعض، یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنكر»، فرمود: «خداوند در این آیه، سخن را با امر به معروف و نهی از منكر به عنوان یك فریضه از جانب او آغاز نمود؛ به دلیل علم خداوند به این كه با اقامه آن دو فریضه، تمام فرایض دیگر، چه سخت و دشوار باشد و چه آسان، استوار خواهد شد و این بدان جهت است كه آن دو فریضه، دعوت به اسلام است، همراه با «رد مظالم» و تقسیم عادلانه ثروت و گرفتن صدقات و صرف آن در جای درست.»

امام باقر (علیه السلام) فرمود: «امر به معروف و نهی از منكر، دو فریضه بزرگ الهی اند كه به سبب آن، سایر فرائض دینی، برپا می شوند، و به وسیله این دو، راه ها امن می گردد، و كسب و كار مردم حلال می شود. حقوق افراد تأمین می گردد، و در سایه آن زمینها آباد، و از دشمنان انتقام گرفته می شود، و در پرتو آن همه كارها اصلاح می شود.» به فرموده آن حضرت، پایه و استوانه نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زكات و سایر دستورات دین، امر به معروف و نهی از منكر است.

شهید مطهری(رحمه الله) درباره ارزش و ضرورت این دو فریضه الهی، می نویسد: «امر به معروف و نهی از منكر در اسلام، اصلی است كه به فرموده امام باقر(علیه السلام)، پایه و استوانه سایر فرایض اسلامی است. این اصل، مسلمان را در حال یك انقلاب فكری مداوم و اصلاح جویی جاودان ومبارزه پیگیر و ناآرام با فسادها و تباهی ها نگه می دارد.»(۳۰) امر به معروف و نهی از منكر، یگانه اصلی است كه ضامن بقای اسلام است. به اصطلاح، علت «مبقیه» است. اصلاً اگر این اصل نباشد، اسلامی نیست.

عسكری اسلامپور

---