تلاش آمریكا برای كنترل خاورمیانه و هارتلند

با فروپاشی اتحاد شوروی, واشنگتن در تلاش برای مهار و محدود كردن روسیه در درون مرزهایش, دیپلماسی ایجاد كمربند امنیتی به دور آن كشور را اتخاذ كرد

هدف این دیپلماسی آن بود كه در صورت احیای سوسیالیسم یا گسترش احساسات ملی گرایی افراطی در روسیه، مانع بازگشت اتحاد شوروی یا یك كشور بزرگ اسلامی شود. این دیپلماسی با كمك برخی از جمهوری های سابق اتحاد شوروی به اجرا درآمد. بر این اساس، كمربند امنیتی موردنظر آمریكا دربرگیرنده حلقه هایی بود كه به یكدیگر می پیوستند. برای مثال سه كشور حوزه بالتیك (لیتوانی، استونی و لتونی) یك حلقه را تشكیل می دادند. علاوه بر این، سازمان «گوام» شامل اوكراین، گرجستان، جمهوری آذربایجان و مولداوی تأسیس شد. ضمن آن كه اقداماتی نیز در آسیای مركزی انجام گرفت تا پنج كشور قزاقستان، ازبكستان، قرقیزستان، تركمنستان و تاجیكستان در قالب سازمان همكاری های اقتصادی آسیای مركزی، توانایی جدایی از روسیه را بیابند. این در حالی بود كه طرح مشاركت برای صلح ناتو به رغم عضویت روسیه در آن، به هدف ایجاد چتر حمایتی پیمان ناتو بر این دسته از كشورها از سوی آمریكا ارائه شد. با این همه، اجزای این حلقه ها به دلیل وابستگی های سیاسی، اقتصادی و حتی نظامی از اتخاذ مواضع صریح در قبال مسكو خودداری می كردند. این موضوع شاید در زمان ریاست جمهوری «بوریس یلتسین» كه روسیه در زمان حكومت وی، روندی رو به ضعف را می پیمود، برای آمریكا اهمیت كلیدی نداشت اما به مرور و از زمانی كه «یوگنی پریماكف» در سمت نخست وزیر این روند پایان یافت و با ریاست جمهوری «ولادیمیر پوتین» در سال ۲۰۰۰، اوضاع در روسیه دگرگون شد. این در شرایطی بود كه احساسات ملی گرایانه در روسیه موجب آن شد كه پوتین، مواضعی را در عرصه سیاست خارجی اتخاذ كند كه مورد رضایت واشنگتن نبود. اقتدار روسیه به همراه تضعیف كشورهایی همچون اوكراین، گرجستان و... به خودی خود، بخشی از كمربند امنیتی را بی اثر می ساخت. در همین حال، آمریكا همزمان با تلاش برای اعمال كنترل بر خاورمیانه- پس از حمله به عراق- درصدد برآمد تا منطقه «هارتلند»- قلب زمین- را برای خود حفظ كند و مانع قدرت نمایی مسكو در این منطقه ژئوپلیتیك، ژئواستراتژیك و ژئواكونومیك شود. این موضوع نیاز به دگرگونی های جدی در رأس هرم قدرت در كشورهایی داشت كه متحد واشنتگن در محدوده كمربند امنیتی به شمار می رفتند. در حقیقت، رهبران نسل اول و یا دوم در این كشورها از جمله افرادی بودند كه به نسل پرورش یافته در اتحاد شوروی سابق تعلق داشتند و لذا تنها از این رو برای واشنگتن مفید و كارساز بودند كه مرحله گذار از نظام سابق را به نظام جدیدی كه بتواند با معیارهای سیاسی- اقتصادی غرب سازگاری داشته باشد، طی كنند. حال، با شرایط نوین و سیاست «دموكراسی سازی» كردن حكومت ها كه با اشغال عراق در خاورمیانه تحت عنوان «طرح خاورمیانه بزرگ» آغاز شد، آمریكا درصدد برآمده است تا با كمك به روی كار آمدن آنچه كه دولت های دموكراتیك می خواهند اوضاع كشورهای واقع در كمربند امنیتی را بهبود ببخشند.در این حال، شدت احساسات ضدروسی و نیز ثبات نسبی در اوضاع سیاسی و اقتصادی كشورها در حوزه بالتیك، واشنگتن را از انجام تغییرات در حلقه غربی كمربند امنیتی بی نیاز می ساخت. اما در مورد حلقه جنوب غربی- جنوبی این كمربند، اوضاع مساعد نبود. اقتصاد بی ثبات و حكومت های ناكارآمد كه در چارچوب دموكراسی تعریف شده آمریكایی نمی گنجیدند، ایجاد دگرگونی هایی را طلب می كرد.از همین رو، همزمان با موج دموكراسی سازی در خاورمیانه، شاهد دموكراسی سازی در كشورهای این حلقه هستیم. به این ترتیب، می توان گفت كه آمریكا در یك زمان برای تسلط كامل بر خاورمیانه و هارتلند به طور جدی وارد عمل شده است. موضعی كه در صورت تحقق، حتی می تواند توازن جهانی را به سود واشنگتن تغییر دهد.در هر صورت، با توجه به دگرگونی هایی كه در این حلقه و در آینده نزدیك، در حلقه آسیای مركزی شاهد آن خواهیم بود، می توان چنین برداشت كرد كه روسیه نیز خواه ناخواه تحت تأثیر موج دموكراسی سازی قرار خواهد گرفت. در همین ارتباط، سخنان «میخائیل ساكاشویلی» رئیس جمهوری گرجستان قابل اعتنا است. وی در مصاحبه با روزنامه ایتالیایی «لارپوبلیكا» با اشاره به آنچه كه شكل گیری یك انقلاب سیاسی در اروپا نامید، گفت: روسیه هنوز نفهمیده است كه مردم جمهوری های سابق اتحاد شوروی خواهان دموكراسی و آزادی هستند و در این راستا، پافشاری می كنند. وی هشدار داد: چنانچه ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه فكر كند می تواند با زور مانع این روند شود، به زودی مخالفانش حتی در مسكو به حركت در خواهند آمد. همچنین «گیلا بیژو آشویلی» دبیر شورای امنیت ملی گرجستان گفت: پس از وقوع انقلاب مخملی در گرجستان و انقلاب نارنجی در اوكراین، اهداف اتحادیه گوام تغییر كرده است و این سازمان باید نقش ویژه ای را در توسعه دموكراسی در تمام قلمروی حاكمیت اتحاد شوروی ایفا كند. چنین سخنان و هشدارهایی كه تا پیش از این، حتی از ذهن گویندگان آن خطور نمی كرد، نشان از آن دارد كه باید در موردشان دقت و غور كافی به عمل آورد. ضمن آن كه باید عقبه این دیدگاه ها را جست و جو كرد. البته ساكاشویلی در مصاحبه خود چند بار به آمریكا و اروپا اشاره كرده است و همین موضوع را برای تحلیل امور تا اندازه ای آسان می سازد.اما در این میان، سیاست روسیه چه می تواند باشد؟ در پاسخ باید گفت كه طی چند سال اخیر، سیاست روسیه در قبال همسایگان خود سیاستی دفاعی و گاه، انفعالی بوده است. در این مدت، روس ها كوشیده اند تا با بهره گیری از ابزارهای اقتصادی و... در جهت حفظ نفوذ خود در این حلقه ها گام بردارند. در عین حال، نگرانی كشورهایی چون ازبكستان، قرقیزستان، قزاقستان و... از سیاست های آمریكا، باعث شده است كه آنها سرعت دوری خود از روسیه را كاهش دهند و بكوشند در مناسباتشان با این دو كشور نوعی تعادل را در پیش گیرند. با این همه، ناپایداری اوضاع در این كشورها- حتی ازبكستان را كه «اسلام كریم اف» با مشت آهنین حكومت می كند- نمی تواند برای كوتاه مدت، منافع مسكو را تأمین كند. از همین رو، باید در انتظار ادامه سیاست ارتباط و همكاری با كشورهای واقع در این سوی كمربند امنیتی بود. همچنین روسیه خواهد كوشید مناسباتش را با كشورهای قدرتمند اتحادیه اروپا مانند فرانسه و آلمان و نیز همین اتحادیه گسترش دهد، موضوعی كه آنها نیز از آن استقبال می كنند.