حرکت به سوی جهان مطلق

نگاهی به اقتباس آزاد «داریوش فرهنگ» و «سعید شاهسواری» از نمایشنامه «زندگی گالیله» اثر برتولت برشت

«آندره آ؛ بدبخت کشوری که قهرمان ندارد. گالیله؛ نه، بدبخت کشوری که احتیاج به قهرمان دارد.» (زندگی گالیله، برتولت برشت، ترجمه عبدالرحیم احمدی، صص ۲۵۷ و۲۷۶)

این گفت وگوی کوتاه و درخشان را می توان به عنوان مدخلی برای ورود به دنیای شگفت انگیز نمایشنامه «زندگی گالیله» اثر برتولت برشت گرفت؛ مدخلی که می تواند ما را به لابیرنت شخصیت پردازی در این نمایشنامه رهنمون سازد. هرچند از این دست مدخل ها در اثر برشت فراوان به چشم می خورد که می تواند ما را به جنبه ها و لایه های گوناگونی از اثر برساند چرا که اثر سرشار از این دیالوگ های درخشان است که هر کدام لایه یی از لایه های اثر را بر ما مکشوف می سازد، اما در این جستار کوتاه تنها قصد داریم یک لایه از اثر یعنی شخصیت پردازی آن را مورد بررسی قرار داده و بر آن تمرکز کنیم و سپس از این رهگذر به مقایسه آن با شخصیت پردازی در نمایشنامه «گالیله» داریوش فرهنگ و سعید شاهسواری دست بزنیم. «گالیله» یکی از نوید دهندگان شروع دنیای جدید است؛ دنیایی که در آن ظلمت قرون وسطایی و فشار انکیزیسیون پایان می یابد و طلیعه روشنگری و رنسانس دمیدن می گیرد، دنیایی که خرد جایگزین اسطوره می شود و به تعبیر «ماکس وبر» از جهان افسون زدایی می شود، یعنی پایان عصر اساطیر یا لااقل پایان عصر حکومت و استیلای اساطیر.

«برشت» در نمایشنامه اش این نکته را نیک می فهمد و از همین رو «گالیله» را نه در هیئت یک قهرمان یا یک اسطوره یا حتی یک نماد، بلکه در قالب یک انسان به تصویر می کشد؛ انسانی از پوست و گوشت و خون، انسانی که می ترسد و به رغم درستکاری اش ضعف هایی دارد. انسانی که تن پرور است و خوراک را دوست دارد. انسانی که شیفته علم است. انسانی که راستگو است، اما می تواند کلاهبرداری کند.

انسانی که بر حقیقت پای می فشارد و جسور است، اما در همان حال متملق است و این انسان عصر جدید «گالیله» است و به همین دلیل مخاطب برشت می پذیرد «گالیله» از حقیقتی که سوی چشمش را بر آن گذاشته روی برتابد چراکه «گالیله» را به عنوان یک انسان با تمام ضعف ها و قوت هایش پذیرفته است. برشت از همان صحنه آغازین نمایشنامه بر جنبه انسانی گالیله و اسطوره زدایی از او پای می فشارد.

هنگامی که «آندره آ»ی نوجوان برای گالیله شیر آورده و درباره طلب شیرفروش با او گفت وگو می کند ما گالیله را در حال استحمام می یابیم، عریان با تمامی جنبه های انسانی اش؛ رفتاری که متعلق به عصر داستان های قهرمانی نیست چرا که در این گونه داستان ها، شخصیت ها در وضعیت آرمانی قرار دارند، نه نیاز به حمام دارند و نه خوراک و قضای حاجت و هر آنچه روزمره است، اما برشت گالیله را عریان به ما می نمایاند و شخصیت زنده یی برای مخاطبش خلق می کند.

هرچه در نمایشنامه پیشتر می رویم این شخصیت زنده تر خود را به ما نشان می دهد. گالیله شیفته علم و حقیقت دوربینی را که از هلند آمده به نام خود به مقامات ونیز قالب می کند، گالیله راستگو و حقیقت طلب درباره لذت شکم پرستی داد سخن می دهد و گالیله جسور که به راحتی به مقامات می تازد، نامه یی تملق آمیز به امیر فلورانس می نویسد. گالیله یی که حتی از طاعون نمی هراسد و حتی به قیمت از دست دادن جانش به تحقیقات علمی اش در فلورانس ادامه می دهد و با این عمل نشان می دهد مرگ برای او چندان معنی ندارد به راحتی و با تهدید و ارعاب ساده مقامات کلیسا به مدت ۱۰ سال تمامی تحقیقاتش را به کناری می نهد و به یک زندگی آرام و بی دغدغه در مقام معلم امیر فلورانس راضی می شود.

پرداخت این جنبه های متضاد در شخصیت پردازی که موجب خلق شخصیتی زنده و باورپذیر می شود، تنها به شخصیت گالیله محدود نمی ماند، بلکه در دیگر شخصیت های نمایشنامه- البته نه به این وضوح و نه با این حد ریزه کاری- دیده می شود.

«کاردینال بربرینی» که بعدتر پاپ اوربن هشتم می شود و گالیله را به دست ماموران انکیزیسیون می سپارد خود یک ریاضیدان است. او مدافع سرنوشت گالیله در واتیکان است و گالیله سال های طولانی عمر و تحقیقاتش را مدیون او است، اما در همان حال که فردی حقیقت طلب است و منطق علم را درک می کند، گالیله را تسلیم دستگاه تفتیش عقاید می کند.

کلیسا به عنوان نیروی آنتاگونیست در این نمایشنامه نیروی شر مطلق نیست، همان گونه که گالیله و البته علم خیر مطلق نیست چرا که اگر برشت به چنین اشتباهی دست می زد باز همان جهان اسطوره یی را خلق می کرد که خود آن را محکوم کرده بود. اگر «بلارمین» در اجرای فرامین کتاب مقدس سرسخت و لجوج است و اگر مامور تفتیش عقاید برای نگه داشتن حرمت کتاب مقدس تا پای شکنجه و سوزاندن آدم ها پیش می رود، در مقابل کاردینال بربرینی انعطاف پذیر است. همان گونه که کشیش فرانچسکو، به رغم ردای کشیش، ندای حقیقت جویی گالیله را می شنود و به آن می پیوندد.

در نقطه مقابل و در جبهه علم نیز به رغم سختی های حقیقت جویی شاهد تقلب و تزویر و ریا هستیم. اگر «جوردانو برونو» به دلیل پافشاری اش بر حقیقت سوزانده می شود، اگر «کپرنیک» تن به تبعید می دهد، اگر «آندره آ» شاگرد گالیله حقیقت را از استادش دوست تر می دارد، در نقطه مقابل کسانی چون «ساگردو» و «موچیوس» را در نمایشنامه بازمی یابیم که نخستین روح محتاط و محافظه کارش باعث می شود از حقیقت علم روی بگرداند و دومی که شاگرد محبوب گالیله است تبدیل به ابزار دست کلیسا و قدرت می شود. از دیدگاه برشت تنها شرافت نزدیک به مطلق مردمان عامی کوچه و بازار هستند؛ «ننه سارتی» که در هنگامه سخت طاعون گالیله را تنها نمی گذارد، پیرزن همسایه گالیله که به او آب می دهد، مردمانی ساده که اگرچه علم و پیچیدگی هایش را نمی فهمند، اما انسانیت را درک کرده اند.

این شخصیت های متنوع و گوناگون، لایه های فراوان شخصیت پردازی در نمایشنامه برشت را آشکار می کنند؛ شخصیت های متعدد اما در همان حال متفاوت که نویسنده تمام آنها را به شکلی زنده و جاندار در مقابل ما ترسیم کرده و جنبه های گوناگون زندگی آنان را به ما نمایانده است.

آنچه در اقتباس «داریوش فرهنگ» و «سعید شاهسواری» جای خالی آن به شدت هرچه تمام تر خود را نشان می دهد، همین تنوع شخصیت پردازی است چرا که وی دوباره همان نگاه اسطوره گرایانه یی را برمی گزیند که برشت به شدت از آن پرهیز کرده است. او در اقتباس «گالیله» را تا اوج یک اسطوره بالا می برد و با همان شدت به زمین می زند. در حالی که در نمایشنامه برشت این اوج گیری و سقوط بسیار ملایم و نادیدنی اتفاق می افتد. در اقتباس داریوش فرهنگ این اتفاق چنان سریع می افتد که برای مخاطب باور آن کمی دشوار به نظر می رسد و تنها با ارجاع به تاریخ است که می تواند آن را به خود بقبولاند. در «گالیله» داریوش فرهنگ نشانی از تضادهای انسانی باز نمی یابیم. او خیر مطلقی است که به یکباره و با قبول توبه نامه به شر مطلق بدل می شود و از این منظر است که سقوط و انحطاط او برای ما باورپذیر نیست.

همچنان که در نقطه مقابل و در جبهه کلیسا نیز نشانی از این تضادها نمی یابیم اگرچه کلیسا- شما بخوانید قدرت- در اقتباس فرهنگ، آهسته و قدم به قدم پیش می رود و ابتدا با وعده و سپس با تهدید و پس از آن با شکنجه به جنگ گالیله- شما بخوانید حقیقت- می رود، اما از همان آغاز موضع کلیسا سخت و محکم است.

هر چند در این میان داریوش فرهنگ دست به انتخاب زیرکانه یی می زند و با برجسته کردن نقش «ساگردو» در اثرش و استفاده از او برای مجاب کردن گالیله، نقش دوگانه علم و خرد را به خوبی به ما می نمایاند.

در اقتباس فرهنگ نشان چندانی نیز از مردم عامی محبوب برشت نمی یابیم. او با حذف صحنه های کارناوال و نمایش در میدان شهر که اتفاقاً جزء دراماتیک ترین و جذاب ترین صحنه های نمایش برشت است و با حذف مردم در محاصره طاعون، عملاً این لایه از شخصیت های نمایش را نیز کنار می گذارد. هرچند در نمایشنامه سایه یی محو ، دور و گذرا از صحنه کارناوال دیده می شود که بسیار کمرنگ است.

در اقتباس فرهنگ همه چیز به شکل قالبی و کلاسیکش بازمی گردد چیزی که برشت با دشواری فراوان از آن اجتناب کرده است.

از این نکته با ذکر یک مثال بارز می گذریم؛ یکی از صحنه های جذاب نمایشنامه برشت دعوای کودکانه امیر فلورانس و آندره آ است که هر دو هم سال هستند و در پایان این صحنه امیر مدیسی گریان به آغوش زنان دربار پناه می برد. با خلق این صحنه برشت از اسطوره حاکمان و امرا، اسطوره زدایی می کند و به تعبیری جنبه انسانی آنان را بر ما آشکار می سازد. امیری که یک کودک است می تواند دعوا کند، بازی کند و به آغوش مادر و خواهرانش پناه برد. صحنه یی که در اقتباس فرهنگ کنار گذاشته شده و به جای آن امیر بی اراده یی نشانده شده که درباریان و مشاوران به جای او تصمیم می گیرند.

این صحنه، مثالی بارز از تفاوت استراتژی برشت در مقابل استراتژی داریوش فرهنگ در قبال شخصیت پردازی اثر است و نشان می دهد در اقتباس داریوش فرهنگ آنچه بیشتر مدنظر است مفاهیم، نمادها و نشانه ها است، نه خلق شخصیت هایی زنده و جاندار. نگاه نخست لاجرم به اسطوره گرایی کشیده می شود و نگاه دوم راه به اسطوره زدایی می برد. البته نمی توان از یاد برد که قرار نیست داریوش فرهنگ به دوباره سازی اثر برشت روی بیاورد، چه آن وقت اقتباس و حتی اجرای آن در جغرافیا و زمانه یی دیگر کمی عجیب به نظر می رسید؛ اما در همان حال این پرسش در مقابل ما قرار می گیرد که چرا اسطوره گرایی جایگزین اسطوره زدایی شده است؟

و آیا این به جای برداشتن قدمی به پیش، قدمی به پس نیست؟ البته در حوزه بحث شخصیت پردازی که موضوع اصلی این جستار است این نکته را نیز نباید از یاد برد که در فرآیند این اقتباس، نمایشنامه کوتاه شده است چرا که بیش از هر چیز اقتباسی برای اجرا انجام شده و شاید به صحنه بردن متن کامل نمایشنامه برشت ساعت ها- حداقل سه ساعت- به درازا می کشید و این آنچنان که تجربه نشان داده از حوصله تماشاگر ایرانی خارج است- هرچند نمی توان قضاوت مطلقی در این زمینه کرد- و این داریوش فرهنگ را مستلزم کوتاه کردن متن کرده و به تبع همین امر از دست رفتن لایه های شخصیت پردازی در اقتباسش را باعث شده است. اما باز سوالی در پایان ذهن ما را به خود مشغول می کند؛ آیا این توجیهی مناسب برای عدم جایگزینی این صحنه ها و پر نکردن خلأهای نمایش است؟ شاید اجرا و آنچه تمهیدات اجرایی است، بتواند پاسخی به این پرسش بدهد .

رحیم عبدالرحیم زاده