رساله های تعلیمی ارسطو

«و هنگامی كه دیدگان را بر آسمان بلند كردم
خداوندگار دانایان [ارسطو] را دیدم
در میانه حلقه خانواده ای فلسفی نشسته.
همگان چشم بر او دوخته،
همگان به تكریم وی كمر بسته.»
دانته
گفته …

«و هنگامی كه دیدگان را بر آسمان بلند كردم

خداوندگار دانایان [ارسطو] را دیدم

در میانه حلقه خانواده ای فلسفی نشسته.

همگان چشم بر او دوخته،

همگان به تكریم وی كمر بسته.»

دانته

گفته شد در میان آثار علمی- فلسفی ارسطو، علاوه بر «نوشته های عمومی»، دو دسته دیگر از آثار به چشم می خورد: «رساله های تعلیمی» و «یادداشت های مقدماتی». رساله های تعلیمی مربوط به درس های خصوصی ارسطو در حلقه شاگردانش است كه برخلاف نوشته های عمومی با زبانی فنی و تخصصی القا شده اند. بعید نیست كه بیشتر این نوشته ها، از طرح های مقدماتی ارسطو برای استفاده در مجلس درس و همچنین از یادداشت های شنوندگان به وجود آمده باشند. به نظر می رسد، بعضی را خود استاد با تكمیل طرح مقدماتی خود منضبط كرده و برخی دیگر را پس از درگذشت او دیگران مرتب ساخته باشند. قُدما رساله های تعلیمی را به جهت اینكه ابتدا مورد سمع شاگردان بوده و سپس مورد كتابت قرار گرفته اند،«سَماعی» (شنیدنی) می نامیدند. این رساله ها تا در روزگار باستان، آنچنان كه باید، در دسترس مشتاقان نبوده و تنها در موارد معدودی مورد استناد فیلسوفان بعدی قرار گرفته اند. اما پس از اهتمام اندرونیكوس رُدسی (سده سوم میلادی) در تدوین، تنقیح و انتشار آنها، این آثار مورد التفات فراوان مشائیان متاخر قرار گرفته و شروح و تفاسیر متعددی بر آنها نگاشته شد. بدین سان رساله های تعلیمی، به تدریج، به یگانه منبع شناخت از ارسطو بدل شدند و در عوض، نوشته های عمومی از رونق افتادند. این رساله ها دامنه وسیعی از موضوعات و زمینه های علمی - فلسفی را دربرمی گیرد كه طبقه بندی آنها یادداشت مستقلی را می طلبد. در جنب نوشته های عمومی ارسطو و رساله های تعلیمی او، نوع سومی از آثار ارسطو وجود دارد كه می توانیم آنها را یادداشت های مقدماتی و مجموعه ای گردآورده شده برای آثار اصلی بنامیم. یكی از اجزای این مجموعه، باقی مانده «نظام سیاسی آتن» است كه با عنوان «قانون اساسی آتن» منتشر شده است. این اثر در سال ۱۸۹۰ در یك مجموعه پاپیروس مصری كشف شد و افقی را برای بررسی شیوه تحقیق ارسطو در این مسائل گشود. كل اثر عنوان «نظام های سیاسی» داشته و حاوی شرح نظام سیاسی و قانون اساسی یكصد و پنجاه و هشت دولتشهر یا اتحادیه ای از دولتشهرها، به ترتیب الفبا، بوده است. از دیرباز حدس زده اند كه استاد برای گردآوری و تنظیم مواد چنین مجموعه ای مفصل باید از شاگردان خود سود جسته باشد. ارسطو آثار دیگری با چنین رویكرد و شیوه ای در موضوعات دیگر نیز داشته كه متاسفانه به دست ما نرسیده است.

مسعود زنجانی