پوشکین و تأسی از قرآن

الکساندر پوشکین (۱۸۳۷-۱۷۹۹) شاعر، داستان پرداز و نمایشنامه نویس روس، از بنیان گذاران ادبیات نوین روسیه به شمار می رود. از منظر او ادبیات وسیله ای است برای انعکاس واقعیت های …

الکساندر پوشکین (۱۸۳۷-۱۷۹۹) شاعر، داستان پرداز و نمایشنامه نویس روس، از بنیان گذاران ادبیات نوین روسیه به شمار می رود. از منظر او ادبیات وسیله ای است برای انعکاس واقعیت های زندگی که باید به مضامین اجتماعی و فکری جامعه درآمیزد. پوشکین در «تراژدی های کوتاه»، با بیان هیجانات و احساسات و مطرح کردن فرمانروایی «من» و نشان دادن همه جانبه شخصیت قهرمانان، گویی اثری رمانتیک خلق می کند. و با پرداختن به مسائلی چون درون بینی مبالغه آمیز، مذهب گرایی و اندیشیدن به مرگ، هستی و کائنات و انتخاب قهرمانان از ملل مختلف، گویی در حال اعمال ایده های مکتب رمانتیسم در صحنه تئاتر می باشد. و همین عوامل سبب شد که به عنوان شاعر جهانی شناخته شود.

شرق در آثار نویسندگان بزرگ روسیه جایگاه مهمی دارد. طبیعت اعجاب انگیز شرق موجب پیدایش آثار هنرمندانه، نویسندگان و شاعرانی چون پوشکین، لرمانتف، تولستوی... شده است. در بسیاری از آثار پوشکین مسائل و موضوعات خارجی، به خصوص شرقی محسوس است و شاعر علاقه زیادی به توصیف و انعکاس فرهنگ و سلیقه شرقی از خود نشان می دهد. از آثار برجسته وی در این زمینه می توان به منظومه های «زندانی قفقاز» و «قواره و باغچه سرا» اشاره کرد.

پوشکین فردی مبارز و آزادیخواه بود و به زندگی بزرگان و محققان جهان و همچنین به کتاب های مقدس الهی نه تنها بی توجه نبود، بلکه علاقه خاصی هم داشت. پوشکین اشعاری براساس مفاهیم و مضامین قرآنی سرود. و روح او به قرآن و کلام خدا کشش داشت، کلامی که او را از جهالت و وابستگی های مادی رها می ساخت.

از نظر خانم کاشتالوا محقق روس: «منبع پیدایش مجموعه اشعار پوشکین تحت عنوان «تأسی از قرآن» از ترجمه قرآن مجید به زبان روسی بوده است که توسط وریوکین M.BepeBknh یکی از نویسندگان آشنا به اسلام و فرهنگ شرقی در سال ۱۷۹۰ ترجمه شد.» چرنیایف معتقد است که قرآن، پوشکین را به سوی مذهب و موضوعات دینی سوق داد: «قرآن اولین جرقه احیاء مذهب را در پوشکین به وجود آورد و به همین دلیل اهمیت فوق العاده ای در زندگی درونی او داشت.»

سبک تقلید و تأسی در آثار پوشکین چشمگیر است. او از موضوع و سبک آثار نویسندگان مختلف همانند شکسپیر، کارامزین و... پیروی می کرد و با استفاده از خلاقیت شاعرانه خود تغییراتی در این شیوه ایجاد نمود.

توجه پوشکین به فرهنگ و کتاب مقدس شرقی ها (قرآن مجید) و پیامبر اسلام فوق العاده بود. او همانند مسلمانان در روزهای سخت و دشوار زندگی خود به قرآن پناه می برد. و همین سبب پیدایش اشعاری کامل و غنی از او شد به نام «تأسی از قرآن»، که محتوای این مجموعه برگرفته از سوره های مختلف قرآن است.

لازم به ذکر است که توجه پوشکین به موضوعات دینی و شرق فقط به این مجموعه اشعار خلاصه نمی شود، بلکه او اشعار دیگری نیز مانند «پیامبر» و از «حافظ» دارد که تحت تأثیر فرهنگ دینی و شرقی سروده است.

مجموعه اشعار «تأسی از قرآن»، از ۹ قطعه مستقل تشکیل شده است. که وجه مشترک آنها در این است که با الهام از مضامین و مفاهیم قرآنی سروده شده اند.

در ذیل قطعه اول «تأسی از قرآن» به همراه توضیحاتی از سوره ها و آیاتی که منبع پیدایش و الهام این قطعه بوده اند ذکر می گردد.

قسم به هر آنچه که زوج است و فرد

به شمشیر در روز سخت نبرد

قسم بر ستاره شفق، صبحگاه

قسم بر مناجات در نور ماه

که هرگز تو را یکه نگذاشتیم

تو را منجبی خلق بگماشتیم

ز بد چشم مستوری ات داده ایم

ز آرامشت جامه پوشانده ایم

در آن شب که لب های تو تشنه شد

بیابان ترین خاک ها چشمه شد

بیانی عطا کردمت بس بلیغ

که نابخردان را ببرد چو تیغ

بپاخیز و مردانه پیکار کن

بیا راه حق را تو هموار کن

محبت نمابر یتیمان من

فراخوان جهان را به قرآن من

که چون بید می لرزد ایمانشان

به راه حقیقت، فراخوانشان

دو بیت اول برگرفته از سوره های ضحی، طارق، عصر و فجر هستند و نیز از سوگندهای گوناگون سوره های قرآن برگرفته شده استفاده کرده است. بنابراین شاعر قبل از سرودن این قطعه با قرآن کاملا آشنا بوده و براساس درک و فهم خود و با استفاده از خلاقیت شاعرانه، این قطعه زیبا را سروده است. دو بیتی دوم از آیه ۴۰ سوره توبه است و مربوط به دوران تبعید شاعر بوده که دچار یأس ناامیدی است. دو بیتی سوم، از زبان شیوا و توانای پیامبر اسلام، حضرت محمد(ص) صحبت می کند که در سوره های قرآن در این خصوص اشارت زیادی آورده شده است. در دو بیتی چهارم، خصوصیاتی مثل جوانمردی، محبت و مهربانی و یتیم نوازی به میان آمده و در دو بیت آخر تبلیغ قرآن است که به کرات در سوره های قرآن به این موارد اشارت دارد.

یا ایهاالرسول بلغ ما انزل الیک من ربک.../ ای پیامبر آنچه از طرف پروردگارت بر تو نازل شده است، کاملا به مردم برسان. (سوره مائده: آیه ۶۷)

... و بالوالدین احسانا و ذی القربی والیتیمی و المسکین و

قولوا للناس حسنا.../ به پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و بینوایان نیکی کنید و به مردم بگویید. (سوره بقره: آیه ۸۳)

منابع:

۱- پورمصطفی، پریسا. بررسی تراژدی های کوتاه پوشکین و جایگاه آثار نویسنده در ادبیات فارسی، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه تهران، .۱۳۸۶

۲- کریمی مطهر، جان اله. بررسی نقش ترجمه و ادبیات ترجمه ای در توسعه ادبیات روسیه (تحلیل موردی تأثیر ترجمه قرآن در مضامین اشعار پوشکین)، نشریه پژوهش زبان های خارجی، شماره ۱۶، بهار .۱۳۸۳

ناهید زندی پژوه