سمفونی انقلاب آشتی با مردم

نظری بر کنسرت ارکستر سمفونیک تهران به رهبری مجید انتظامی

سفارش ساخت و ضبط آثاری با ساختار ارکسترال و در فرم مضمونی، به دهه ۷۰ و ستاد دفاع از ارزش‌های مقدس باز می‌گردد. حماسه خرمشهر و ایثار به آهنگسازی مجید انتظامی، سرداران با آهنگسازی سعید شریفیان و فلک‌الافلاک ساخته کامبیز روشن‌روان آثاری هستند که با رویکرد پاسداشت دفاع مقدس و موارد مربوط به جنگ تحمیلی ساخته شده‌اند. به گمان قریب به یقین اثری نیز به آهنگسازی احمد پژمان را نیز باید به این مجموعه افزود. سال‌ها پیش مهندس چمران که آن زمان رئیس ستاد مذکور بود، در پاسخ خبرنگاری که نظر او را درباره موسیقی جویا شده بود، چنین عنوان کرد که من با موسیقی مخالف نیستم و پس از انقلاب از ۵ سمفونی ساخته شده، ۴ اثر مربوط به سفارش من بوده است. ( به نقل از مضمون)

در سوی دیگر، ارکستر سمفونیک تهران قراردارد که پس از انقلاب، فراز و نشیب‌های متعددی را پشت‌سر گذارده است. تلاطم و اوج و حضیض‌هایی که گاه ارکستر را تا مرحله تعطیلی و فروپاشی کشانده و گاه به جایگاهی متناسب ‌شأن حضورش نزدیک شده است. در این میان سهم نوازندگان ارکستر و بخصوص اعضای قدیمی‌تر در انسجام ارکستر و تعطیل نشدن آن بویژه در اوایل انقلاب بسیار چشمگیر بوده و دوام و بقای ارکستر، مرهون تلاش آنان است.

ارکستر پس از انقلاب: در سال ۱۳۵۷ آخرین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران به رهبری فرهاد مشکوه اجرا شد. با وقوع انقلاب اسلامی، این ارکستر همانند دیگر ارکسترها به حالت تعطیل درآمد. در اوایل انقلاب به دلیل از هم گسیختن سازمان‌های متمرکز موسیقی نظیر سازمان ارکستر سمفونیک تهران و همچنین عزیمت جمع گسترده‌ای از نوازندگان خارجی و ایرانی، ارکستر سمفونیک تهران مشکلات متعددی را پیش رو دید. (گفتنی این‌که حدود نیمی از اعضای ارکستر خارجی بودند که پس از انقلاب، ایران را ترک کردند)

برخورد صحیح نداشتن مسوولان هنری با مساله، عدم اختصاص و پیش‌بینی بودجه و مشخص نبودن وضعیت موسیقی ارکستر را تا مرحله زوال و فرو پاشی پیش راند. مدتی پس از انقلاب با همت و تلاش نوازندگان سابق ارکستر و با همراهی هنر جویان هنرستان موسیقی، ارکستر سمفونیک تهران فعالیت مجدد خود را آغاز کرد. این افراد با دستمزدهای اندک بقایای ارکستر را سامان بخشیدند؛ اما برخورد نسنجیده برخی افراد سبب شد تعداد دیگری از اعضا نیز ارکستر را ترک و به خارج از کشور مهاجرت کنند.

اوایل فعالیت و آغاز به کار ارکستر، بیژن قادری (نوازنده هورن) و نادر مرتضی پور (نوازنده کنترباس) ارکستر را مدیریت و هدایت کردند. سرانجام در اوایل دهه ۶۰، حشمت سنجری سکان رهبری را به دست گرفت تا ادامه حیات ارکستر را تثبیت کند. اما به دلیل پیشرفت نداشتن کار و فعالیت نه چندان مفید ارکستر، سنجری با رهبری کنسرتی در چهلمین روز درگذشت مرتضی حنانه ارکستر را رها کرد و کناره گرفت و ارکستر مجدداً به حالت تعطیل درآمد.

در مهر ۱۳۶۹ فریدون ناصری به رهبری ارکستر انتخاب شد و با اجرای کنسرتی در اولین سالگرد درگذشت مرتضی حنانه، فعالیت دوران جدید خود را آغاز کرد که تا به امروز ادامه داشته است. در این سال‌ها جز مرحوم ناصری، کسانی چون منوچهر و ایرج صهبایی، لوریس چکناواریان، نادر مشایخی و علی رهبری به صورت مهمان یا رهبر دائم ارکستر را هدایت کرده‌اند.

آخرین اجرای ارکستر سمفونیک تهران، سمفونی انقلاب اسلامی ساخته مجید انتظامی و به رهبری خودش در فاصله ۱۴ تا ۱۹ بهمن امسال بوده است.

● سمفونی انقلاب اسلامی

مجید انتظامی که پیش از این با دعوت مسوولان مرکز موسیقی و حتی وزیر و معاون هنری، سوئیت سمفونی «این فصل را با من بخوان» رهبری و اجرا کرده بود این بار به اجرای سمفونی انقلاب اسلامی روی اشعاری از پرویز بیگی حبیب‌آبادی، با رهبری خود همت گماشت. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در زمان اجرای این فصل را با من بخوان در مصاحبه‌ای تلویزیونی عنوان کرد که همیشه آرزو داشته است که مجید انتظامی حضور یابد و کاری بزرگ انجام دهد. این آغاز راه است و در آینده امیدواریم کارهای بزرگ از سوی ایشان انجام شود. (نقل به مضمون)

▪ اول: به نظر می رسد وعده وزیر با ساخت و اجرای سمفونی انقلاب تحقق یافته است. نکته جالب توجه در سال‌های اخیر سفارش پیگیرانه و پر تعداد مسوولان و مدیران ارشد فرهنگی و حتی سیاسی در ساخت و ضبط و انتشار آثار ارکسترال با عنوان سمفونی است.

در این میان آهنگسازانی که در دهه هفتم و هشتم عمر خود سال‌ها اثر در خور توجهی پدید نیاورده‌اند. هنوز قلم یک سمفونی خشک نشده، سمفونی دیگری را می‌نویسند. پیامبر و ائمه، حضرت مهدی(عج) و مفهوم انتظار و موضوعات سیاسی اجتماعی روز نظیر خلیج فارس، دماوند، تهران و به احتمال مسائل بین‌المللی نظیر فلسطین و عراق، مجموعه‌ای گسترده و متنوع و بی‌انتها از مضامین و مفاهیم را در دسترس سفارش‌دهندگان می‌گذارد و سازندگان این آثار ارکسترال می‌دانند هر اثری را می‌توان با یک عنوان مذهبی، ملی، سیاسی ارائه کرده و بودجه و حق‌الزحمه مناسب و نسبتاً قابل توجهی دریافت کرد.

البته این‌که زبان ارکستر سمفونیک بین‌المللی و در همه جهان قابل اجراست، صحیح است؛ اما امروزه لزوماً این‌گونه به فرهنگ موسیقی نگاه نمی‌شود. شاهد مثال آن موفقیت نداشتن و مورد استقبال واقع نشدن داخلی و بین‌المللی آثار پیش گفته و بعکس مطرح شدن هنرمندانی چون زنده‌یاد حاج قربان سلیمانی (نوازنده دو تار) و دیگر هنرمندان موسیقی سنتی و نواحی ایران است.

▪ دوم: مجید انتظامی به نوعی مشهورترین آهنگساز ایرانی در میان توده مردم است. آثار او نظیر از کرخه تا راین، بوی پیراهن یوسف، گرگ‌ها، روز واقعه از شهرت و اقبال عمومی برخوردارند. ضمن آن‌که نسبت فرزندی با عزت‌الله انتظامی نیز در این شهرت بی‌تاثیر نبوده است. قطعات و نغمات خاطره‌انگیز، حضور خود انتظامی، حضور هنرمندان سینما (انتظامی، حبیب رضایی و مریلا زارعی)، اجرای حرکات موزون و طراحی نور و بازی دست به دست هم داد تا علاوه بر آن‌که ارکستر سمفونیک از کسوت جدی خود قدری خارج شود، مجالی برای آشتی مردم عادی با ارکستر سمفونیک فراهم آید. مردم و تماشاگران پس از اجرای این فصل را با من بخوان خشنود و راضی سالن را ترک می‌کردند. سالن‌های پر طی شب‌های متوالی و تشویق‌های ممتد حاضران گواه این مدعاست. این همان روندی بود که در سمفونی انقلاب اسلامی نیز تکرار شد.

بهره‌گیری از سازهای متعدد مثل گیتار، گیتار باس، سه تارها،‌ هارپ، پیانو و کیبورد و اجرای افکت و بخصوص مجموعه‌سازهای کوبه‌ای و حضور دف‌نوازان پر شمار وجوه عامه‌پسندی و ارتباط‌گیری طیف‌های مختلف مردم را شکل داده بود. این شاید مهم‌ترین دستاورد اجرای چنین اثری بوده است.

▪ سوم: سمفونی انقلاب اسلامی در ۴ بخش (موومان) با عناوین: طلوع فجر، هجران آفتاب تداوم نور، سازندگی و به سوی ایران ۱۴۰۴ ساخته شده است. عناوین بخش‌ها بخوبی نشان‌دهنده مضمون و محتوای اثر است که تکیه بر پیروزی انقلاب تا دوران معاصر و آینده انقلاب (چشم‌انداز طرح ۱۴۰۴ ) دارد. به عبارتی سمفونی انقلاب روایتگر وقوع انقلاب و حوادث مربوط به آن نیست و بیشتر نظر به لحظه پیروزی و ورود امام تا دوران معاصر و آینده دارد. این اثر که به مناسبت سی‌امین سال پیروزی انقلاب تدوین یافته، در شب نخستین اجرای خود پذیرای رئیس‌جمهور، هیأت دولت و دولتمردان سیاسی اجتماعی بود.

این امر به نوعی مساله مهمی محسوب می‌شود. رئیس‌جمهور و افراد بلندپایه که همان روز در افتتاح ۹۰۰‌طرح ملی و ارسال ماهواره امید حاضر بوده‌اند، از سمفونی انقلاب نیز رونمایی کرده و تا پایان شنونده آن بودند. حتی رئیس‌جمهور پس از اجرا سخنانی ایراد کردند. این مورد را به فال نیک برای اهالی موسیقی می‌گیرم که موسیقی هم می تواند جایگاه و پایگاه متناسب شان و کارکرد خود را بیابد. اثرات اجتماعی ‌ سیاسی و میزان تأثیر در شنونده با توجه به گستردگی و انبوه مخاطبان موسیقی برکسی پوشیده نیست.

▪ چهارم: این سمفونی، ردپای آثار آهنگساز را بخوبی در خود هویدا می کند به عبارتی، شاید بتوان سمفونی انقلاب اسلامی را کولاژی از مجموعه آثار و ایده‌های انتظامی طی ۳۰ سال آهنگسازی (بخصوص موسیقی فیلم) دانست.

ارکستراسیون ساده و نه‌چندان پیچیده اجتناب از رنگ‌آمیزی صوتی متنوع و لایه لایه، استفاده نکردن از ‌هارمونی و کنترپوان‌های متنوع و پیچیده بخصوص در موسیقی مدرن و قرن بیستمی و بعکس تأکید و تکیه بر ملودی‌های جذاب و ساده، بافت‌ هارمونیک ساده که در بسیاری اوقات ارکستر به نظر هم‌صدا یا با اجراهای پدال‌گونه همراه است، رنگ‌آمیزی صوتی مبتنی بر فضاهای حسی، به کارگیری متنوع افکت یا اصوات در قالب افکت بخصوص آواهای گروه کر از مهم‌ترین عناصر آثار انتظامی در آهنگسازی است. این عناصر در سمفونی انقلاب با چاشنی آواز سالار عقیلی و نیما مسیحا برای طیف مخاطبان عادی جذاب‌تر و دلچسب‌تر هم می شود، تا در هر اجرا تالار وحدت مملو از انبوه تماشاگران مشتاق باشد که در پایان با تشویق‌های ممتد و طولانی لذت خود را از شنیدن این اثر ابراز می‌کنند.

امروزه در سراسر جهان ارکسترها هم به دلیل جذب مخاطب و هم مسائل اقتصادی و درآمدزایی رویکرد دیگرگونه یافته‌اند و اجراهای متنوعی را به صحنه می‌برند.

جواد بشارتی