دوربین به مثابه اسلحه

فیلم های بسیاری در تاریخ سینمای جهان, جنگ را بستر اصلی حوادث قصه خود قرار داده و به جنگ های مختلف بشر از آغاز تاکنون پرداخته اند البته عموما طوری نبوده یک فیلمساز در طول دوران فعالیتش خاصه و منحصرا فقط روی موضوع جنگ متمرکز شود و تنها در ژانر جنگی فیلم بسازد

فیلم‌های بسیاری در تاریخ سینمای جهان، جنگ را بستر اصلی حوادث قصه خود قرار داده و به جنگ‌های مختلف بشر از آغاز تاکنون پرداخته‌اند. البته عموما طوری نبوده یک فیلمساز در طول دوران فعالیتش خاصه و منحصرا فقط روی موضوع جنگ متمرکز شود و تنها در ژانر جنگی فیلم بسازد.

کارگردانان معمولا ترجیح می دهند توانایی خود را در گونه های مختلف سینمایی امتحان کرده و خودشان را در فضای خاصی محدود نکنند. البته برخی گونه ها در تاریخ سینما بخصوص در دوران کلاسیک فیلمسازان مختص به خود را داشت و برخی کارگردان ها به دلیل ساخت فیلم هایی با موضوعی خاص به تبحر ویژه ای دست پیدا می کردند و خودشان هم بدشان نمی آمد برای همیشه در همان مسیر امتحان پس داده به راه خود ادامه دهند.

به عنوان مثال جان فورد، کارگردان بزرگ و نامدار سینما با این که چند فیلم شاخص متنوع در کارنامه دارد، اما امروزه بیشتر از هر چیز دیگر به خاطر آثار وسترنش شناخته و از او یاد می شود.

ولی سینمای جنگ مثل ژانر وسترن یا فیلم نوآر و گنگستری نبود که فیلمسازی به ماندن دائمی در آن عرصه اظهار تمایل کند.

کارگردان های کشورهای جهان گاهی در زمان وقوع جنگ های مختلف از باب سفارش دولتی یا از سر وطن دوستی سراغ فیلم جنگی می روند یا گاهی پس از گذشت سال ها از زاویه ای دیگر به مقوله جنگ می نگرند. با این حال، کارگردانی مثل آندری وایدا در لهستان هرازگاهی سراغ جنگ جهانی دوم و انعکاس فجایع رخ داده در آن دوران می رود. نمونه اخیر کار او در این زمینه فیلم موفق و تکان دهنده «کاتین» است.

استیون اسپیلبرگ از آن دسته کارگردان هایی است که ساخت همه گونه فیلم را تجربه کرده، اما سه فیلم جنگی او به نام «نجات سرباز رایان»، «فهرست شیندلر» و «اسب جنگی» از نمونه های موفق این گونه سینمایی هستند.

کلینت ایستوود هم دو فیلم موفق جنگی مرتبط در کارنامه دارد که از دو زاویه و دو جبهه درگیر جنگ به یک واقعه واحد می پردازد. استنلی کوبریک هم دو فیلم مرتبط با جنگ دارد که اتفاقا هر دو مایه های شدید ضدجنگ دارد.

اولی «راه های افتخار» و دومی فیلم کمدی سیاه «دکتر استرنج لاو». فرانسیس فوردکاپولا هم که بیشتر با سه گانه مافیایی «پدرخوانده»ها شناخته می شود، سال ۱۹۷۹ میلادی اثر معروفی به اسم «اینک آخرالزمان» را ساخت که روی پرده عریض سینما جهنمی از جنگ ویتنام را به تصویر می کشد.

کاری که مایکل چیمینو با «شکارچی گوزن» و الیور استون با «جوخه» نیز به نوعی دیگر آن را انجام می دهند و ضمن نمایش صحنه های مخوف جنگ به پوچی و سیاهی آن هم تاکید می کنند.

جنگ های تاریخی، جنگ جهانی اول، جنگ جهانی دوم، جنگ های داخلی آمریکا، جنگ بوسنی و هرزگوین، جنگ افغانستان، جنگ عراق و درگیری های سایر نقاط جهان رویدادهای تلخی بودند که کارگردان های مختلفی را برای روایت بخش هایی از آنها پشت دوربین کشاند که همچنان هم این روند ادامه دارد.

سینمای ایران، اما به واسطه ژانر دفاع مقدس حکایت دیگر و متفاوتی دارد و بیشتر فیلمسازان با اعتقاد و ایمان قلبی قدم در این راه گذاشتند. به طوری که برخی از آنها امروزه بیش از هر چیز با فیلم های دفاع مقدس شناخته می شوند.

ابراهیم حاتمی کیا شاید شاخص ترین کارگردان این گونه فیلم ها باشد که فیلم های موفق فراوانی در این زمینه دارد و اصلا شروع فیلمسازی او با ساخت فیلم های کوتاه و مستند جنگی بوده است.

این سابقه و ترکیب آن با مشاهدات درست و دقیق فضای جنگ به خوبی در آثار او بازتاب پیدا کرد و به خلق فیلم هایی ملموس و باورپذیر منجر شد. او برای کارگردانی فیلم های «دیده بان»، «مهاجر»، «از کرخه تا راین»، «آژانس شیشه ای» و «به نام پدر» برنده جوایزی از جشنواره فیلم فجر شده است.

زنده یاد رسول ملاقلی پور نیز یکی از شاخص ترین افرادی است که نامش با سینمای دفاع مقدس عجین شده است.

او نیز همچون حاتمی کیا تجربه حضور در جبهه و عکاسی و ساخت فیلم های کوتاه و مستند را داشت. او نخستین فیلم بلند خود به نام «نینوا» را نیز با موضوع جنگ و در سال های اولیه دوران جنگ تحمیلی در سال ۶۲ ساخت.

فیلم های بعدی او نیز هر کدام گوشه های مختلفی از سعی و تلاش رزمنده های ایرانی را به تصویر می کشیدند.

«بلمی به سوی ساحل»، «پرواز در شب»، «افق»، «نجات یافتگان»، «سفر به چزابه»، «هیوا»، «قارچ سمی»، «مزرعه پدری» و «میم مثل مادر» یا مستقیم به خود جنگ پرداختند یا روی اثرات و تبعات بعدی آن تمرکز کردند.

ملاقلی پور همان گونه که در فیلم هایی که در زمان جنگ ساخت، به ارزش های وجودی دفاع و قداست رزمندگان واقف بود و آنها را منتقل می کرد، به همان میزان هم در زمان فیلم های بعد از جنگ اثرات ویران کننده آن را با عصبیت فریاد می زد.

کمال تبریزی از آن دسته کارگردان هایی است که فیلم های شاخص و متنوعی در کارنامه دارد، ولی می توان از او هم به عنوان یکی از فیلمسازان فعال در عرصه دفاع مقدس دست کم در سال های دورتر یاد کرد.

او فعالیتش را در سینما با فیلمبرداری و تدوین آغاز کرد که فیلم های دفاع مقدسی «آوای غیب» و «تا مرز دیدار» از این دسته هستند. تبریزی پس از این تجربیات خود تصمیم به کارگردانی گرفت و فیلم هایی چون «عبور»، «در مسلخ عشق» و «کودک قهرمان» را ساخت.

در ضمن، او اولین کسی است که شهامت این را پیدا کرد با حوزه دفاع مقدس که تا دیرزمانی جزو تابوها و خطوط قرمز بود، شوخی کند. کمدی «لیلی با من است» بدون این که خدشه ای به فضای جبهه و جنگ وارد کند، موفق به جلب نظر مردم و منتقدان شد.

جمال شورجه یکی دیگر از سردمداران سینمای دفاع مقدس است که فیلم های معروف و محبوبی در این زمینه دارد. «شب دهم»، «عملیات کرکوک» و «حماسه مجنون» آثاری است که ضمن توجه به وجه ارزشی فضای جبهه به ساختار جذاب و هیجانی ماجرا هم علاقه نشان می دادند.

محمدعلی باشه آهنگر که فعالیت فیلمسازی اش را دیرتر از فیلمسازان حوزه دفاع مقدس شروع کرده، جزو معدود کسانی است که تقریبا همه فیلم هایی که ساخته در زمینه جنگ تحمیلی بوده است ولی وجه تمایز باشه آهنگر نگاه متفاوت تر و گاه عمیق تر او به ماجراهاست که تلخی و گزندگی موضوع را تشدید می کند. «نیمه گمشده»، «فرزند خاک»، «بیداری رویاها» و «ملکه» فیلم هایی است که باشه آهنگر در آنها موضوع جنگ ایران و عراق را دستمایه قصه های خود قرار داد.

پرداختن به فیلمسازان عرصه دفاع مقدس بدون اشاره به سید شهیدان اهل قلم یعنی سیدمرتضی آوینی نوشته کامل و جامعی نخواهد بود. مجموعه مستند «روایت فتح» او سند هنرمندانه معتبری از سال های پرالتهاب و پرخاطره دوران دفاع مقدس است.

علی رستگار