ارزیابی به كارگیری ساختار شبكه ای

پاسخ نظری سازمان به این سؤال كه چه چیزی یك سازمان را اثربخش می سازد این است كه ساختار صحیح سازمان را اثربخش می كند تمامی سازمانها چه دولتی, چه خصوصی و چه بخش تعاون دارای ساختارهایی هستند

در این تحقیق با استناد به اینكه در طراحی روشهای ارزیابی ساختار شبكه‌ای از مفهوم ساختار به عنوان ابزار اجرای راهبردها استفاده شده است، تمركز اصلی بر سنجش میزان اثربخشی برنامهٔ راهبردی شركت سایپا و میزان تحقق اهداف این برنامه به وسیلهٔ ابزار ساختار شبكه‌ای بوده است. به همین منظور با مراجعه به برنامهٔ راهبردی گروه سایپا ۹ ویژگی به منظور سنجش و اندازه‌گیری میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در بخش مربوط به ساختار و سازمان انتخاب شده است.

این ویژگیها به منظور اندازه‌گیری به دو دستهٔ كیفی و كمّی و هر كدام به شاخصهای فرعی نیز تقسیم شدند. برای جمع‌آوری اطلاعات در خصوص ویژگیهای كیفی از طریق طراحی و تكمیل پرسشنامه و جمع‌آوری اطلاعات كمی با مراجعه به منابع اطلاعاتی موجود اقدام شده است كه پس از تجزیه و تحلیل اطلاعات گردآوری شده میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در تحقق اهداف و راهبردهای گروه سایپا از نظر عددی ۳۵/۳۱% و از نظر ارزشیابی توصیفی در حد متوسط ارزیابی شده است. از عمده دلایل عدم تحقق كامل راهبردهای مربوط به سازمان و ساختار در گروه سایپا می‌توان به ضعف در زیرساختارها و هماهنگی بین شركتهای اقمار اصلی گروه سایپا و شركت مادر اشاره كرد.

● تعریف مسئلهٔ تحقیق

پاسخ نظری سازمان به این سؤال كه چه چیزی یك سازمان را اثربخش می‌سازد این است كه ساختار صحیح سازمان را اثربخش می‌كند. تمامی سازمانها چه دولتی، چه خصوصی و چه بخش تعاون دارای ساختارهایی هستند. اما اینكه این ساختارها به چه میزان در اثربخش كردن فعالیتهای سازمان نقش دارند نكته‌ای است كه تاكنون به آن پرداخته نشده است. با توجه به رویكرد فوق، تا زمانی كه ساختارهای جدید كه به خاطر تحقق نیازهای اداری ناشی از گسترش فعالیتهای شركت به حوزه‌ها و فعالیتها و خطوط تولیدی جدید هستند صرفه‌جوییهای فنی، مالی و پرسنلی و به عبارتی دیگر اثربخشی مورد نظر از رشد سازمان تحقق نمی‌یابد. از سوی دیگر سازمانها محیط ساخته و پرداختهٔ انسان به شمار می‌آیند و وجوه مشترك سازمانها به مراتب بیشتر از موارد اختلاف آنهاست و مسئلهٔ ساختار سازمانی نیز نظیر بحث عمومی مدیریت مبحثی عام و مشترك بین تمامی سازمانهاست. با تعریف مجدد اینكه مفهوم ساختار در عمل چیزی جز ابزار اجرای راهبردها در سازمان نیست هدف این تحقیق را ارزیابی به كارگیری ساختار شبكه‌ای از طریق مطالعهٔ اثربخشی شاخصهای مورد نظر گروه خودروسازی سایپا از اجرای این ساختار در سازمان تعیین كرده‌ایم.

● مشخصات تحقیق

▪ با توجه به اینكه هدف این پروژه ارزیابی به كارگیری ساختار شبكه‌ای است این تحقیق از نوع تحقیق ارزیابی است.

▪ تحقیق حاضر در محدودهٔ زمانی ۱۳۸۰-۱۳۷۳ كه حركت اولیه و تكامل آن در گروه سایپا شروع شد (و البته هنوز هم ادامه دارد) انجام شده است.

▪ این تحقیق در كشور جمهوری اسلامی ایران صورت پذیرفته و در جریان ارزیابی شرایط زمانی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی كشور در نتایج حاصل شده بی‌تأثیر نبوده است.

▪ مهمترین دلیل پرداختن به موضوع ارزیابی ساختار شبكه‌ای در صنعت خودرو ایران عدم تحقیق و عدم وجود هیچگونه سابقهٔ پژوهش در این زمینه در كشور است.

▪ میدان تحقیق گروه سایپا متشكل از شركت مادر (سایپا) و بیش از ۵۰ شركت تابعه و وابسته به صورت مستقیم و غیرمستقیم است.

شركتهای گروه سایپا از نظر نوع رابطه و میزان مالكیت سایپا در آنها به گروههای زیر تقسیم می‌شوند:

ـ شركتهای تابعه:

این شركتها شامل واحدهایی هستند كه بیش از ۵۰% سهام آنها به صورت مستقیم به سایپا تعلق دارد كه به همراه شركت مادر (سایپا) شالودهٔ اصلی گروه سایپا را تشكیل می‌دهند و در واقع وظایف و نقشهای اساسی و محوری فرایند خودروسازی گروه را به عهده دارند. بعضی از شركتهایی كه در این گروه قرار می‌گیرند مانند پارس خودرو، سایپا دیزل، مگا موتور و سازه گسترخود دارای یك یا چندین شركت تحت پوشش هستند.

ـ شركتهای وابستهٔ مستقیم:

شركتهای وابستهٔ مستقیم بین ۲۰ تا ۵۰ درصد سهام آنها متعلق به سایپاست. این شركتها همانند شركتهای تابعه اغلب رشتهٔ فعالیتهایشان به صنعت خودرو مربوط می‌شود، به منظور اعمال نفوذ و حتی‌الامكان به خدمت گرفتن امكانات آنان در جهت اهداف مورد نظر گروه، در سهام آنها سرمایه‌گذاری شده است.

همانگونه كه گفته شد این تحقیق از نوع ارزیابی است و اساس آن بر تعریف ساختار به عنوان یكی از ابزارهای اجرای راهبردها در سازمان استوار است. برای ارزیابی میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در مقایسه با ساختار وظیفه‌ای در مدل تحقیق دو دسته شاخص شامل شاخصهای كمی و شاخصهای كیفی تعریف شده‌اند. این شاخصها با توجه به ویژگیهای پیش‌بینی شده از برنامهٔ راهبردی گروه سایپا و با توجه به آمار و اطلاعات موجود در شبكهٔ اطلاعات گروه سایپا برای شاخصهای كمی استخراج شده‌اند كه در بخش مربوط به تفصیل توضیح داده خواهد شد. برای ایجاد مدل تحلیل از یك مدل سلسله مراتبی استفاده شده است. در این مدل سطح اول میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در مقایسه با ساختار وظیفه‌ای، سطح دوم ویژگیهای پیش‌بینی شده در برنامهٔ راهبردی گروه سایپا و سطح سوم شاخصهای كمی و كیفی مرتبط با هر یك از ویژگیها در نظر گرفته شده است. از این رو اندازه‌گیری میزان اثربخشی را می‌توان در هر یك از سطوح جداگانه تحلیل كرد. بدین معنی كه در پایینترین سطح هر یك از شاخصها، اندازه‌گیری و در دو ساختار با یكدیگر مقایسه و نتایج حاصل تفسیر می‌شوند.

پس از اندازه‌گیری و ارزیابی شاخصها در پایینترین سطح، میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای را می‌توان در هر یك از ویژگیهای تعریف شده ارزیابی و با توجه به وزنهای مربوط تفسیر كرد و سرانجام با توجه به تأثیر و اولویت‌بندی ویژگیها در تحقق اثربخشی ساختار شبكه‌ای در گروه سایپا، این سطح نیز قابل ارزیابی است.

در ادامهٔ مراحل انجام كار، مفاهیم فوق و روشهای اندازه‌گیری شرح داده خواهند شد كه در شكل زیر طرح‌وارهٔ مدل تحلیل نشان داده شده است.

برای ارزیابی اثربخشی ساختار شبكه‌ای در گروه خودرو سازی سایپا كه در هدف تحقیق بیان شده است گامهای زیر برداشته شده است:

● تشكیل ساختار رده‌ای ارزیابی

با توجه به پیشینهٔ تحقیق و بررسی مدلهای ارزیابی (كه عمدتاً مربوط به ارزیابی سازمان هستند نه ساختار) و همچنین نتیجهٔ مصاحبه‌های اكتشافی با خبرگان، گروه محققان به این نتیجه رسیدند كه به منظور ارزیابی ساختار شبكه‌ای باید از برنامهٔ راهبردی گروه سایپا (بخش مربوط به ساختار و سازمان) كه در زیر به آن اشاره خواهد شد به عنوان محور ارزیابی ساختار استفاده كنند.

▪ در برنامهٔ راهبردی گروه سایپا جمعاً ۷ دسته راهبرد به شرح زیر قابل مشاهده است.

۱) راهبردهای فراگیر

۲) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز پایهٔ عمومی

۳) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز فنی

۴) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز سازمانی

۵) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز سرمایهٔ انسانی

۶) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز صادرات

۷) راهبردهای مربوط به چشم‌انداز ساختار سرمایه

مجموعاً ۵۳ ویژگی در این هفت دسته راهبرد تعریف شده است كه از این ۵۳ ویژگی ۹ ویژگی مربوط به راهبردهای چشم‌انداز سازمانی هستند كه در این تحقیق مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.

این ویژگیها عبارت‌اند از :

۱) ایجاد انسجام سازمانی لازم در شركت مادر

۲) ایجاد فعالیت فراملیتی

۳) ایجاد شبكهٔ وسیع سازندگان قطعات و مجموعه‌ها

۴) ایجاد شبكهٔ وسیع توزیع و فروش داخلی

۵) ایجاد شبكهٔ وسیع خدمات پس از فروش

۶) ایجاد ساختار سازمانی قوی و فراگیر مطالعات اقتصادی و تبعی بازار

۷) ایجاد ساختار سازمانی قوی و فراگیر مالی و تأمین نقدینگی

۸) ایجاد ارتباط منسجم با تمامی زنجیرهٔ ارزش افزایی محصول

۹) ایجاد شبكه‌های اطلاعاتی داخلی و خارجی

▪ روش تعیین شاخصهای هر ویژگی به ترتیب زیر بوده است.

ـ شاخصهای كیفی:

شاخصهای كیفی ویژگیها از متن برنامهٔ راهبردی گروه سایپا (بخش ساختار و سازمان) استخراج شده است.

ـ شاخصهای كمی:

شاخصهای كمی ویژگیها با توجه به آمار و اطلاعات و مستندات موجود گروه خودروسازی سایپا و با نظر خبرگان این گروه انتخاب شده است.

در این گام هدف تحقیق كه تعیین میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در مقایسه با ساختار وظیفه‌ای بود تا ۳ سطح تجزیه می‌شود كه ارزیابی از سطح سوم آغاز و به سطح اول ختم شده است.

▪ این ۳ سطح عبارت‌اند از:

۱) هدف تعیین میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای است كه از برآیند اثربخشی ویژگیهای تعیین شده در برنامهٔ راهبردی گروه سایپا (راهبردهای مربوط به چشم‌انداز سازمانی) تعیین خواهد شد.

۲) در این سطح با توجه به ویژگیهایی كه در برنامهٔ راهبردی سایپا در راستای ایجاد ساختار مطلوب (ساختار شبكه‌ای مورد نظر گروه سایپا) متصور شده است، معیارهای سنجش اثربخشی ساختار شبكه‌ای به شرح ویژگیهای ۹ گانهٔ بالا تعریف می‌شود.

۳) در این سطح با توجه به راهبردهای تعیین شده مربوط به هر ویژگی در برنامهٔ راهبردی سایپا، شاخصهای سنجش میزان اثربخشی ساختار شبكه‌ای در تحقق ویژگیهای فوق در دو دسته شاخصهای كمی و كیفی تعریف شده‌اند.

با توجه به اینكه ویژگیهای ۹ گانهٔ تعریف شده در برنامهٔ راهبردی سایپا اولویت‌بندی شده‌اند، برای وزن دهی به این ویژگیها از روش (SMART) استفاده شده است.

جهت جمع‌آوری اطلاعات از ۲۶ بار مراجعه به اسناد و مدارك، طراحی پرسشنامه و انجام مصاحبه‌های اكتشافی و تخصصی استفاده شده است.

در بخش مربوط به تجزیه و تحلیل اطلاعات به منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات كمی از معیارهای میانگین قبل و بعد از ایجاد ساختار شبكه‌ای، مقدار متوسط رشد و میانگین ارزش ویژگی و در خصوص اطلاعات كیفی از معیارهای «میانگین و معیار، میانگین ارزش ویژگی و انحراف معیار پاسخها» استفاده شده است.

نویسنده:

مسعود جنیدی، رامین حسین محسنی، محمدرضا نظری

منابع و مآخذ

الف) منابع فارسی

۱- دفت، ریچاردال، (۱۹۹۲)، تئوری و طراحی سازمان، ترجمهٔ دكتر علی پارسائیان و دكتر سیدمحمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

۲- رابینز، استیفن پی، (۱۹۹۷)، مبانی رفتار سازمانی، ترجمهٔ دكتر علی پارسائیان و دكتر سیدمحمد اعرابی، انتشارات دفتر پژوهش‌های فرهنگی

۳- مینتزبرگ، هنری، سازماندهی، پنج الگوی كارساز، ترجمهٔ دكتر ابوالحسن فقیری و حسین وزیری سابق، انتشارات مركز آموزش مدیریت دولتی (۱۳۷۶).

۴- ریمون، كیوی و كامپن هود، روش تحقیق در علوم اجتماعی، ترجمهٔ دكتر عبدالحسین نیك گهر، انتشارات توتیا (۱۳۷۷).

۵- فرانسیس، هسلبین و مارشال گلد اسمیت و ریچارد بك هارد، سازمان فردا، جلد اول، ترجمهٔ فضل‌الله امینی، ۱۳۷۸، انتشارات نشر فرا.

۶- كاپلان و نورتون، روش سنجش متعادل (۱۹۹۶)، ترجمهٔ دكتر فریدون آذرهوش، سازمان مدیریت صنعتی.

۷- اصغرپور، محمدجواد، تصمیم‌گیری‌های چند معیاره (۱۳۷۰) انتشارات دانشگاه تهران.

۸- محب علی، داود و حسین رحمان سرشت، مدیریت استراتژیك كاربردی (۱۳۷۲)، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی.

۹- بنیاد مستضعفان و جانبازان – دستیابی به شكل سازمانی (راهبرد مدیران شماره ۴۱)، انتشارات اداره كل امور مدیران (۱۳۷۹).

۱۰- بنیاد مستضعفان و جانبازان – بخشهای پنجگانه سازمان، (راهبرد مدیران شماره ۳۶)، انتشارات اداره كل امور مدیران (۱۳۷۹).

۱۱- سیروس، احمد، بررسی تجربه به‌كارگیری سازمانهای شبكه‌ای در شركتهای ایرانی. پایان نامه دوره كارشناسی ارشد (۱۳۷۸)، سازمان مدیریت صنعتی.

۱۲- شركت سایپا، برنامه میان مدت گروه خودروسازی سایپا برای سالهای ۱۳۸۳ – ۱۳۷۹، چاپ شركت سایپا (۱۳۷۹).

۱۳- شركت سایپا، گزارش فعالیتهای هیئت مدیره سال (۱۳۸۰ – ۱۳۷۹) چاپ شركت سایپا.

۱۴- شركت سایپا، سایپا در یك نگاه – معاونت طرح و برنامه شركت سایپا (۱۳۸۰).

۱۵- شركت سایپا، گروه سایپا (گزارش كار)، مدیریت هماهنگی راه سایپا (۱۳۷۹).

۱۶- شركت سایپا، صورت جلسات كمیته برنامه‌ریزی سایپا (۱۳۷۹).

۱۷- شركت سایپا یدك، گزارش فعالیتها (۱۳۷۹).

۱۸- شركت سازه گستر، گزارش فعالیتها (۱۳۷۹).

۱۹- شركت سایپا، گزارش مدیریت ساخت داخل (۱۳۷۹).

۲۰- عراقی، سیدمهدی، بررسی ارزیابی با مدل EFQM ، ۱۳۸۱، سخنرانی در خانه مدیران، سازمان مدیریت صنعتی.

۲۱- ویسه، رضا، نقش ساختار شبكه‌ای در تولید خودرو داخلی، ۱۳۷۸، سخنرانی در خانه مدیران، سازمان مدیریت صنعتی.

۲۲- زالی، محمدرضا، مدل امتیازدهی متوازن، (۱۳۸۱)، مقاله، مجله گسترش صنعت، شماره ۶۱۶، سال سیزدهم.

۲۳- سلطانی، احسان، جایگاه خودروسازی ایران در خاورمیانه و جهان، (۱۳۸۱)، مقاله، روزنامه همشهری، شماره ۲۱۹۶، سال هشتم.

۲۴- غضنفری، مهدی، رابطه میان تأمین‌كنندگان قطعات و خودروسازها در ایران، (۱۳۸۰)، مقاله، روزنامه ابرار اقتصادی (۷/۴/۱۳۸۰).

ب) منابع انگلیسی

۲۵- Robert, Kaplan and Divid, Norton: (۱۹۹۶), Balanced Scorecard, Harvard Business school press, Boston.

۲۶- Hastings, Colin: (۱۹۹۵) International Journal of project management, (۱۹۹۵).

۲۷- William, M. K. Trochim: (۲۰۰۱), Introduction To Evaluation,

http://trochim.human.cornell.edu/kb/intreval.htm

---