چه کنیم تا ریشه ربا در جامعه قطع شود

خیلی بی انصافی است که دستت تنگ باشد و برای رفع نیازهای ضروری زندگی ات, مجبور به قرض گرفتن پولی شوی که مجبور باشی چند وقت دیگر, چند برابر همان مبلغ را به صاحبش پرداخت کنی

خیلی بی‌انصافی است که دستت تنگ باشد و برای رفع نیازهای ضروری زندگی‌ات، مجبور به قرض‌گرفتن پولی شوی که مجبور باشی چند وقت دیگر، چند برابر همان مبلغ را به صاحبش پرداخت کنی.

شاید در ظاهر ربا‌گرفتن و ربا‌دادن، یک مساله اقتصادی به نظر بیاید، اما تاثیر این حرکت غیراخلاقی و غیردینی، می‌تواند چنان آثار مخربی داشته باشد که خانواده‌ای را از هم بپاشد و بی‌عدالتی را در جامعه گسترش دهد.

گرچه معمولا هیچ کسی نمی‌گوید ربا گرفته یا ربا داده است، اما اگر نگاهی دقیق به داد و ستدهای اقتصادی در جامعه داشته باشیم، براحتی می‌بینیم که این حرکت غیراخلاقی، به یک هنجار پذیرفته شده در روابط اقتصادی و اجتماعی تبدیل شده است.

● مصرف‌گرایی، عامل ترویج ربا

ربا به معنی گرفتن پول یا کالا از یک فرد و الزام به پس‌دادن پول بیشتر یا کالای اضافی به فرد قرض‌دهنده است.

یعنی مثلا فردی که برای رفع نیاز مالی‌اش، ده میلیون تومان پول از فرد دیگری امانت گرفته است، متعهد می‌شود چند ماه یا چند سال بعد، مبلغی بیشتر از ده میلیون را به قرض‌دهنده پس دهد.

حجت‌الاسلام والمسلمین عباس نصیری‌فرد، استاد دانشگاه تهران و مدرس حوزه به «جام‌جم» می‌گوید: زندگی‌های امروزی به سمت غربی شدن و اقتصاد سرمایه‌داری پیش می‌رود. در اقتصاد غربی که مبتنی بر سرمایه و مصرف‌گرایی است، بسیاری از مردم به خاطر امیالشان خرید می‌کنند، نه به خاطر نیازهایشان، به همین دلیل هم وقتی افراد می‌بینند با کار سالم نمی‌توانند هزینه مصرف‌گرایی خود و خانواده‌شان را تامین کنند، به سمت راه‌های نامشروعی همچون ربا حرکت می‌کنند.

وی می‌افزاید: تفکر تجمل‌گرایی و انباشت سرمایه نیز می‌تواند فرد را به دام ربا بیندازد و در کل وقتی تبادلات اقتصادی از محور اسلامی‌اش فاصله می‌گیرد و به سمت اقتصاد غربی حرکت می‌کند، ربا به وجود می‌آید.

● بسیاری از بانک‌ها، اقتصاد ربوی دارند

کافی است برای گرفتن وام به موسسات مالی یا بانک‌های مختلف شهرتان سری بزنید و متوجه ‌شوید که در زمان پرداخت آخرین قسط بانکی، باید مبلغی بیشتر از مبلغ اولیه وام را به بانک‌ها پرداخت کنید.

مثلا با وجود سود ۱۵ درصدی برخی بانک‌ها که به عنوان یک سود معمولی در بیشتر موسسات مالی شناخته می‌شود، فرد وام‌گیرنده باید برای وام ۲۰ میلیون تومانی، حداقل مبلغی بیش از ۳۴ میلیون تومان را به بانک‌ها پس دهد.

حالا در این شرایط این سوال پیش می‌آید که وقتی فرد ربادهنده و بانک‌های رسمی، هردوشان رقمی بالاتر از مبلغ اولیه وام را خواستار هستند، چه فرقی بین آنها وجود دارد؟

نصیری‌فرد: ربا می‌تواند براحتی سیستم‌های اقتصادی جامعه را معیوب و شغل‌های کاذب ایجاد کند و تمایل مردم را برای فعالیت‌های ارزشمند و تولیدی کاهش دهد

نصیری‌فرد می‌گوید: بسیاری از بانک‌هایی که با نام بانکداری اسلامی فعالیت می‌کنند، در حقیقت همان کار ربا را انجام می‌دهند. مثلا وقتی فردی برای گرفتن وام به بانک مراجعه می‌کند، قدرت تعیین شرط و شروط با بانک را ندارد؛ در صورتی که اگر بانک‌ها واقعا ادعای اسلامی بودن دارند، باید بدانند تنها در شرایطی می‌تواند به طور مشروع به مراجعه‌کننده وام بدهند که فرد وام‌گیرنده نیز قدرت تصمیم‌گیری و اظهار‌نظر داشته باشد.

وی می‌افزاید: هم‌اکنون در بیشتر بانک‌ها شاهد هستیم که مثلا تعیین سود یا تعیین ضرر بین فرد وام‌گیرنده و بانک، فقط به عهده بانک وام‌دهنده است که این خلاف اصول بانکداری اسلامی است؛ حتی بدتر آن‌که وقتی بانکی، مبلغی را به عنوان دیرکرد اقساط وام از متقاضی وام می‌گیرد، همین موضوع به فتوای همه مراجع، نماد بارز ربا در سیستم بانکداری است.

● تبعات منفی ربا در جامعه

شاید در ظاهر ربا گرفتن و ربا دادن، یک امر شخصی باشد، اما وقتی همین مساله به طور عمومی در سطح مناسبات جامعه و حتی در سیستم اقتصاد رسمی جریان دارد، در آن صورت باید عنوان کرد که برای علاج این مرض، هم به درمان‌های موردی نیاز است و هم به درمان‌های کلان.

نصیری‌فرد با بیان این‌که ربا دادن و ربا گرفتن یک فعالیت غیراقتصادی است، عنوان می‌کند: حتی نمی‌توانیم بگوییم ربا دادن یک امر اقتصادی است، زیرا این سیستم پول درآوردن باعث می‌شود تن‌پروری، تنبلی، بی‌عدالتی، گسترش فاصله طبقاتی و تمرکز ثروت در دست افرادی محدود در جامعه افزایش یابد. وی تاکید می‌کند در قرآن کریم، کلمه ربا به عنوان آتش تعبیرشده و ربادهنده و رباگیرنده، هر دو اهل آتش خوانده شده‌اند.

به گفته این استاد حوزه و دانشگاه، علت حرام بودن ربا در اسلام، آثار مخربی است که این حرکت غیراقتصادی بر جامعه می‌گذارد.

نصیری‌فرد عنوان می‌کند: ربا می‌تواند براحتی سیستم‌های اقتصادی جامعه را معیوب و شغل‌های کاذب ایجاد کند و تمایل مردم را برای فعالیت‌های ارزشمند و تولیدی کاهش دهد.

● مدیریت اقتصادی باید اصلاح شود

با وجود آن‌که تاثیرات منفی ربا در جامعه غیرقابل انکار است، اما هم‌اکنون در موسسات مالی بزرگ و حتی در روستایی کوچک در نقطه‌ای دور افتاده، ردپای ربا دیده می‌شود.

شاید نتوان به طور دقیق گفت که ربا از حاکمیت اقتصادی به مردم سرایت کرده یا برعکس، اما در هر صورت، حذف این آسیب اقتصادی، می‌تواند نهاد جامعه و خانواده را در مقابل آسیب‌های گسترده‌تر محافظت کند.

نصیری‌فرد با بیان این‌که باید مدیریت اقتصادی جامعه و دید مدیران اقتصادی عوض شود، اظهار می‌کند: متاسفانه برخی از مدیران اقتصادی ما، نگاهی غربی و سرمایه‌داری دارند و حتی برخی از آنان اقتصاد اسلامی را قبول ندارند پس در گام نخست، باید ابتدا نوع نگاه این مدیران اقتصادی به جامعه عوض شود. این کارشناس دینی خاطرنشان می‌کند: اقتصادی که در دانشگاه‌ها می‌خوانیم، رویکردی سرمایه‌داری، مصرف‌گرایی و غربی دارد که همین مساله به ترویج ربا کمک کرده است.

● تنبیه ربادهنده، آخرین گام پیشگیری

بی‌شک برای اصلاح یک ساختار معیوب اقتصادی یا اجتماعی، اولویت با فرهنگ‌سازی یا اصلاح عیوب با قانونگذاری‌های کارآمد است، اما وقتی فردی با وجود چنین شرایطی، باز هم دست از ربا برندارد، در این شرایط است که دستگاه قضایی باید نسبت به اعمال غیراخلاقی این فرد واکنش قهری نشان دهد.

در ماده ۵۹۵ قانون مجازات اسلامی ایران آمده است: «مرتکبان اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آنها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا ۷۴ ضربه شلاق و نیز معادل مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.»

اما در مقام عمل شاهد هستیم که به دلیل در خفا بودن بسیاری از معامله‌های ربوی در جامعه، معمولا نه فرد ربادهنده و نه فرد رباگیرنده مجازات نمی‌شود و شاید همین قوانین بی‌اثر، جسارت ربادهنده‌ها را برای انباشت پول‌های بادآورده افزایش داده است. یعنی اگر سیستم قضایی کشور، به ربادهنده‌ها فرصت جولان ندهد و با قاطعیت بیشتری با آنان برخورد کند، آنگاه در چنین شرایطی می‌توان امیدوار بود سلامت اقتصادی و به دنبال آن، سلامت اجتماعی در کشور به شکل چشمگیری افزایش یابد.

آوید طالبیان‌