نـذر قـداسـت دارد

وقتی انسان یک موضوع غیرواجب یا عمل مستحب یا مفیدی را برای خودش واجب می کند تا به مقصود و هدف مادی, معنوی یا خواسته ای شخصی یا اجتماعی برسد, می گوییم که این فرد, نذر کرده است

وقتی انسان یک موضوع غیرواجب یا عمل مستحب یا مفیدی را برای خودش واجب می‌کند تا به مقصود و هدف مادی، معنوی یا خواسته‌ای شخصی یا اجتماعی برسد، می‌گوییم که این فرد، نذر کرده است...

از نظر دیرینه‌شناسی، نذر ریشه تاریخی دارد. در میان انبیای الهی، در ادیان توحیدی و در سیره و سنت امامان ما، نذر و نذر‌کردن، جایگاه ویژه‌ای داشته است. در قرآن مجید و فقه اسلامی هم از نذر سخن به میان آمده است و می‌توانیم مستنداتی را در این زمینه، ارائه بدهیم بنابراین نذر هم مورد توجه امامان(ع) و هم مورد توجه امت‌‌ها و پیامبران بوده است.

نذر، نوعی عبادت، دعا و درخواست از خالق متعال است که با هدف قرب الهی و نیل به مقصود انجام می‌شود. مثلا خیلی از افراد برای رسیدن به مطلوب خود در زندگی‌شان، با نذر و درخواست از قدرت مطلق الهی، سعی در رسیدن به هدفشان می‌کنند و همین نذر‌کردن هم تاثیر فراوانی در رسیدن آنها به خواسته‌هایشان دارد. نذرها باید هدفمند و جهت‌دار و در راستای تقویت سلامت اجتماعی باشند. باید خیررسانی در ذات نذر و یک مبنای عقلی و شرعی و آگاهانه برای آن وجود داشته باشد و با حرام، ریا، بی‌صداقتی، دروغ و ظاهرسازی آلوده نشود.

● نذر ۴ فلسفه دارد

وقتی به بحث نذر نگاهی می‌‌اندازیم و در فلسفه نذر‌کردن کنکاش می‌کنیم، نوعی قداست و مشروعیت را در آن می‌بینیم. نذر‌کردن باید مشروع و عقلانی هم باشد و با نذر خود، قصد به دردسر انداختن دیگران را نداشته باشیم. اگر بخواهیم فلسفه‌های مختلف نذر را مورد بررسی قرار بدهیم، می‌توانیم ۴ مورد اصلی را در نظر بگیریم:

بحث اول در مورد فلسفه نذر، رسیدن به مطلوب و برآورده‌شدن حاجت‌ها در زندگی فردی و اجتماعی انسان‌هاست. ما برای رسیدن به برخی از مطلوب‌های زندگی مانند تحصیلات تا درجات عالیه، بچه‌دار‌شدن یا رسیدن به هر نوع خواسته مادی و معنوی دیگری، نذر می‌کنیم. در واقع در این حالت، در قالب نذر‌کردن نوعی عبادت و دعا هم انجام می‌دهیم و با خدا پیمان می‌بندیم که در صورت برآورده‌شدن حاجت‌هایمان، اعمال خیر مختلفی انجام دهیم.

بحث دوم، درباره تقید به بندگی خداوند و تلاش در جهت رسیدن به مقام قرب الهی است. در این حالت مثلا نذر می‌کنیم که اگر خواسته‌هایمان برآورده شوند، نمازمان را اول وقت بخوانیم یا در انجام اعمال خیر در حد توانمان و برآورده‌کردن نیاز نیازمندان یا به عهده گرفتن سرپرستی بچه‌های بی‌سرپرست، تلاش بیشتری بکنیم. برخی از افراد هم نذر می‌کنند در صورت برآورده‌شدن نیازهایشان، به زیارت امامان معصوم(ع) یا سفرهای معنوی بروند. به این ترتیب پیوند با خداوند هم در قالب نذر، قوی‌تر می‌شود.

بحث سوم، درباره تقویت انگیزش انسان در جهت سیر و سلوک معنوی است. این بحث با بحث دوم هم کمی ارتباط دارد. در این حالت، فرد می‌خواهد عملی را انجام دهد تا به نوعی در جهت حرکت‌های معنوی و در راستای تقویت سلامت معنوی‌اش هم گامی برداشته باشد. مثلا روزه سکوت حضرت مریم(س) به امر خداوند در این گروه جای می‌گیرد.

بحث چهارم فلسفه نذر هم در مورد نجات از مصیبت‌ها و سختی‌های زندگی است. سختی‌هایی مانند بیماری‌های صعب‌العلاج که در گروه برآورده‌شدن حاجت‌ها قرارمی‌گیرد اما به‌طور مشخص به شفای بیماری‌های سخت، برمی‌گردد. حتما شما هم افرادی را دیده‌اید که با نذر‌کردن، توانسته‌اند از پس بیماری‌های سخت و صعب‌العلاج خود یا اطرافیانشان بربیایند و شفای بیمار را با نذرهایشان از خداوند گرفته‌اند. ما در تاریخ، داستان بیماری امام حسن و امام حسین(ع) و نذر‌کردن حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س) را برای آنها داریم که «سوره‌ انسان» هم در همین زمینه نازل شد و حضرت علی(ع) و حضرت فاطمه(س)، ۳روز برای شفای فرزندان خود روزه گرفتند و افطار خود را به نیازمندان دادند تا حاجتشان برآورده شود. یا در قرآن (سوره آل‌عمران/ آیه ۳۵)، داستان نذر همسر عمران، مادر حضرت مریم(س) هم آمده است: «به یاد آورید هنگامی را که همسر عمران گفت: خداوندا آنچه در رحم دارم، برای تو نذر کردم تا آزاد و در خدمت خانه تو باشد. از من بپذیر که تو شنوا و دانایی». بنابراین خود ما آگاهانه و آزادانه، امر مستحبی را به شکل نذر بر خودمان واجب می‌کنیم.

● نذر را به بیراهه نکشانید

قرآن کریم، یکی از ویژگی‌های عبادالرحمان (بندگان خدا) را وفای به نذر می‌داند؛ یعنی اگر کسی نذری کرد، باید حتما به نذر خود پایبند باشد؛ چرا که نذر، نه تنها با توحید، تسلیم و ادب در برابر خداوند جهان منافاتی ندارد، بلکه پیمان و وفا به آن هم محسوب می‌شود. نذر، عین توجه به حق، توحید، عبودیت و باوری برای رسیدن به قرب خالق هستی است و در سیره و سنت پیامبران الهی، اهل عصمت، طهارت و مومنان هم جاری بوده و است. با توجه به توضیح‌هایی که داده شد، نذر نوعی دعا، عبادت و درخواست از خدا محسوب می‌شود. این نذر می‌تواند نذری مادی در قالب اطعام‌دادن یا کمک به دیگران باشد یا به صورت معنوی مانند ختم قرآن، ذکر صلوات یا رفتن به حج و تقدیم ثواب آن به افرادی که قادر به انجام این سفر معنوی نیستند. گاهی برخی از نذرها مانند آش ابو دردا یا آجیل مشکل‌گشا، بی‌مبنا هستند که مثل خیلی از مفاهیم بی‌مبنای دیگر، در دین وارد شده‌اند و هیچ خاصیتی هم ندارند.

متاسفانه، برخی از نذرها هم به شکل ریا و ریاکاری در عبادت‌های ما وارد می‌شوند. نذرهای ریاکارانه، در راه قرب الهی و تقرب به مقام هستی نیستند و جنبه معنوی و عبادی هم ندارند. همان‌طور که عبادت و دعا هم می‌توانند از روی ریا انجام شوند، نذر هم می‌تواند جنبه ریاکارانه داشته باشد.

گاهی اصلا نذری در میان نیست و هدف برخی از افراد از اطعام دیگران، به رخ کشیدن ثروت و قدرتشان است. مثلا افرادی که در روزهایی مانند اربعین یا عاشورا، بیشتر ثروتمندان و رجال سیاسی را به اطعامی مفصل و تمام عیار دعوت می‌کنند، ممکن است برای رضای خدا این کار را انجام ندهند و چه بسا هدفشان به نمایش گذاشتن ثروت و قدرتشان باشد.

بهتر است بدانید که در دعا و اجابت نذر، درون و نیت انسان‌ها و خلوص و پاکی قلب آنها مهم است. بد نیست که نذر، جنبه خیرخواهانه و اجتماعی و برآوردن نیاز نیازمندان یا ارتقای فرهنگی مانند تاسیس مدرسه یا پرداخت هزینه تحصیلی دانشجویان بی‌بضاعت داشته باشد.

دکتر سیدحسن علم‌الهدایی

جامعه‌شناس دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد