فرزندتان از چه می ترسد

دنیای شگفت و شیرین کودکان, با همه لطافت ها و زیبایی ها, شکننده و آسیب پذیر است برای ورود به این سرزمین زیبا نیازمند شناخت و آشنایی دقیق و همه سونگرانه هستیم

دنیای شگفت و شیرین کودکان، با همه لطافت‌ها و زیبایی‌ها، شکننده و آسیب‌پذیر است. برای ورود به این سرزمین زیبا نیازمند شناخت و آشنایی دقیق و همه سونگرانه هستیم. شناخت عواطف، خواستها، نگرانی‌ها و ترس‌های این دوره ما را به ارتباطی واقعی‌تر و درست‌تر می‌رساند؛ هم چنان که نبود شناخت و درک درست، آسیب‌زا و آفت‌آفرین است و به ضایعاتی جبران ناپذیر منجر خواهد شد.

یکی از مسائل مهم در زندگی کودکان، ترس است، ترس‌هایی که خود زمینه‌ساز بحران‌ها و نارسایی‌های گوناگون در زندگی و رفتار کودک می‌شود.

کودکان و ترس همواره همچون شیر و شکر باهم می‌آمیزند. مطالعه‌ای که به تازگی صورت گرفته، نشان داده است که بیش از ۹۰ درصد از کودکان دست‌کم یک بار دچار ترس‌هایی خاص می‌‌شوند.

ترس از تاریکی، ترس از صداهای مرموز، ترس‌های موهوم، حیوانات گوناگون، حشرات، طوفان، توالت، اشیاء بزرگ مانند قطار، وسایل پر سروصدایی نظیر جاروبرقی، ترس از ارتفاع، ترس از صحبت کردن در جمع، ترس از فضاهای باز، ترس از جداماندن از دیگران و از دست دادن والدین، ترس از بیماری‌ها، ترس از افراد غریبه، ترس از طبیعت مثل کوه و اقیانوس و صخره، ترس از تنبیه بدنی، ترس از داستان‌های بسیار درباره غول و دیو، ترس از مدرسه، دیر رسیدن به مدرسه، یک معلم معین، ناظم مدرسه، دربان مدرسه، یک همکلاسی مردم آزار و زورگو، انجام دادن تکالیف درسی، ترس از تحقیرشدن و مورد تمسخر قرار گرفتن، ترس از فقر و نداری، ترس از تصادف با اتومبیل، آتش، رعدو برق، باد شدید، ترس از جنگ و دعوا، اشتباه کردن، ترس از سرزنش، ترس از دروغ گفتن، ترس از بروز تمایلات جنسی، ترس از دخالت بیش از حد والدین در کارها و ترس از شخصیت‌های تلویزیونی یا سینمایی ...

با افزایش تجارب کودک در محیط زندگی، برخی ترس‌ها از میان می‌روند، اما انواع دیگری از ترس‌ها جای موارد قبل را می‌گیرند. ترس معمولاً با تغییرات فیزیولوژیکی مانند دل درد، استفراغ، تپش قلب، خشکی دهان، پریدگی رنگ به تناسب وضع کودک و میزان و شدت ترس همراه است.

باید اذعان داشت که ترس بچه‌ها با موقعیت‌های مختلف بر اثر این است که این گونه امور در ابتدا با ناراحتی و درد همراه بوده است. به واسطه مجاورت این گونه امور با ناراحتی و درد، بچه‌ها از برخورد با آنها ترس دارند.

نوع و میزان ترس کودک از پدیده‌های مختلف به عواملی چون سن، جنس، تجارب گذشته، میزان رشد ذهنی، ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی که کودک از والدین و همسالان خویش آموخته و بالاخره درجه امنیتی که کودک از آن برخوردار است بستگی دارد. میزان و شدت ترس نیز در سه سالگی و یازده سالگی به اوج خود می‌رسد. به طور کلی عمده ترس‌ها و اضطراب‌های کودکان در سنین مختلف ناشی از یادگیری است.

کودک می‌آموزد که از اشیاء و اشخاص و فرصت‌های ترسناک در زمینه‌های مختلف بترسد. در واقع بسیاری از ترس‌ها براساس «شرطی شدن عامل» به وجود می‌آید. بدین معنی که اگر کودک تجارب ترسناک و ناموفقی از شیء یا مکان و یا شخصی داشته باشد، در آینده نیز از آنها خواهد ترسید.

مثلاً کودکی که دارای ترس غیرمنطقی از سگ است، ممکن است زمانی سگی به طرف او حمله برده و یا در موقعیتی مورد تهدید سگ واقع شده باشد. کودکی که از معلمان مدرسه می‌ترسد، احتمالاً مورد تحقیر یک معلم در یک زمان قرار گرفته است، و از آن به بعد حالت ترس را در خود نسبت به همه معلمان تعمیم می‌دهد. ترس، نه فقط کودکان را دچار مشکل می‌کند، خانواده‌ها را نیز نگران، دلواپس و مشوش می‌سازد. آنها همواره از خود می‌پرسند که چگونه می‌توان کودکان خود را از این گونه ترس ها رهانید.

با استفاده از راهنمایی‌های زیر می‌توان ترس‌های کودکان را به حداقل رساند و حتی بر آنها چیره شد:

▪ برای اینکه کودک بتواند بر ترس خود غلبه کند، جز رو به روشدن با آن چاره‌ای نیست. باید کودک را با موقعیت ترس‌آور روبه‌رو کرد. روبه‌رو کردن کودک با موقعیت ترس‌آور باید قدم به قدم و تدریجی باشد و هنگامی انجام گیرد که او به فعالیتی لذت‌بخش سرگرم است. هرچه ترس شدیدتر باشد. باید رویارویی با آن تدریجی‌تر باشد و زمان غلبه بر آن نیز طولانی خواهد بود.

▪ کودک باید در هر مرحله بر ترس خود غلبه کند و آن مرحله را کاملاً پشت سر بگذارد و آن وقت وارد مرحله بعدی شود مثلاً برای اینکه کودکان بر ترس از تاریکی غلبه کنند، می‌توانید گاهی در تاریکی با کودک غذا بخورید – روی سقف اتاق خواب کودک را ستاره‌های براق کاغذی بچسبانید – در تاریکی با کودک خود سرگرم بازی‌های جالب و غیرترسناک شوید و یک چراغ قوه کنار بستر کودک و در دسترس او بگذارید و نیز از کودکی دیگر که از تاریکی نمی‌ترسد، بخواهید که در اتاق خواب او بخوابد.

▪ کودکی که از معلم یا امتحانات می‌ترسد، به تجارب موفقیت‌آمیز در امتحانات یا معلمان نیاز دارد. به طور خلاصه باید به کودک کمک کرد تا مهارت و شایستگی لازم را کسب و در موقعیت‌های ترسناک، شیوه‌های عملی مناسب بیابد، آنگاه به تجربه فعال دست بزند.

▪ کودکی که ترس مرگباری از گربه دارد باید بتدریج و در شرایطی که احساس امنیت و شادی کند و دور از هرگونه تهدید در نزدیکی و مجاورت گربه قرار گیرد. به طور کلی باید عامل ترس را به دقت مشخص کنید و برنامه کاهش ترس را متناسب با عامل ترس تنظیم کنید.جو عاطفی خانواده و مدرسه در ایجاد ترس یا از بین بردن آن تأثیر فراوان دارد. منظور از جو عاطفی رابطه میان افراد است. اگر روابط افراد خانواده یا رابطه میان شاگردان و معلم موافق با اصول دموکراسی باشد و عقل و منطق حاکم بر روابط افراد باشد، بچه‌ها کمتر دچار ترس می‌شوند.

▪ والدین باید از تکرار بیش از حد عبارت «نترس» خودداری کنند چرا که باعث افزایش ترس در کودک می‌شود.

▪ با کودک صحبت کنید و دریابید که او از چه چیزی می‌ترسد. از تمامی مهارت‌های برقراری ارتباط استفاده کنید.

▪ هیچ گاه ترس‌های کودک را بی‌اهمیت و کوچک مپندارید، به او اطمینان دهید و کمک کنید و برنامه‌ای ترتیب دهید که بر ترس‌هایش غلبه کند.کودکانی که خودشان را کثیف می‌کنند، ممکن است به علت دردی که قبلاً همراه توالت کردن داشته‌اند، از توالت ترسیده و دچار فوبی توالت (ترس شدید و بیمارگونه از توالت) شده باشند. اگر این مسأله درباره کودک شما صدق می‌کند، باید صبر کنید که رژیم غذای مناسب و داروهای مسهل اثر کند و به او ثابت شود که توالت رفتن دیگر دردناک نخواهد بود.

▪ رفتار والدین در ایجاد ترس در کودکان و همچنین تخفیف ترس‌ها بسیار مؤثر است. مادری که هنوز نتوانسته بر بسیاری از ترس‌های خود فایق آید، آنها را خواه و ناخواه به فرزند خویش منتقل می‌کند، زیرا کودک بیشتر تحت تأثیر رفتار والدین است تا نصایح آنان. بنابراین بزرگترها باید در اعمالشان بسیار دقت کنند زیرا کوچکترین رفتار بزرگترها مخصوصاً والدین اثرات مهمی بر اطفال می‌گذارد.

▪ شایان ذکر است که ترس در کودکان دارای فوایدی هم هست. ترس مادامی که شدت نیافته است می‌تواند ارزشمند باشد، زیرا یک هشدار و اخطار در مقابل خطر است. در واقع ترس یعنی از وسایل دفاعی موجود زنده در برابر خطر است. بنابراین یک مقدار متعادل و منطقی آن برای کودکان ضروری است.

▪ ترس با علائم گوناگون خود، وسیله مفیدی برای حفظ و نگاهداری خود از آزار و اذیت است. زیرا فرد را از دست زدن به کارهای خطرناک بازمی‌دارد. به‌علاوه، او را به تعدیل رفتار اجتماعی در آینده تحریک می‌کند. بدین معنا که فرد به علت ترس از فقر در آینده به کار و کوشش می‌پردازد، یا به سبب ترس از مجازات قانون، رفتار خود را کنترل می‌کند ترس باعث می‌شود که شخص در مواجهه با مشکلات بیشتر احتیاط کند.

▪ گاهی ترس یکی از پایه‌های مهم یادگیری به‌شمار می‌رود و با اینکه مورد پسند مردم نیست، لکن در بعضی مواقع مفید است و یا لااقل برای برحذر داشتن کودک ضروری است. چنانکه کودک بعد از اینکه راه رفتن و بالا رفتن از چیزی را یاد گرفت، وجود خطر را چندان ادراک نمی‌کند. در نتیجه، ممکن است از نردبانی بالا رود و هنگام پایین‌آمدن، پایش بلغزد یا نردبان تکان بخورد و کودک به زمین افتد و بدنش آسیب ببیند یا به علت نداشتن تجارب لازم، خود را به خطر بیندازد.

▪ بنابراین، باید او را از ارتکاب بعضی اعمال برحذر داشت و همواره به او گوشزد کرد که در رفتارهای خود دقت کند و این ترساندن و برحذر داشتن کودک در بعضی فعالیت‌ها باید با احتیاط کامل انجام گیرد تا به اضطراب و ترس دایم منجر نشود و کودک را در طول زندگی ناراحت نکند.

منابع و مآخذ

۱- اشمیت، مارکوس و دیگران (۱۳۸۳)، ترس در کودکان، مترجم لی‌لا لفظی، انتشارات انجمن اولیا و مربیان

۲- زرگر، یدالله (۱۳۷۵) توصیه‌های بهداشت روانی، انتشارات مدین

۳- ساندرز، متیو (۱۳۸۵) برای همه پدرها و مادرها، برگردان نوشین شمس، نشر آسیم

۴- سیف، سوسن و دیگران (۱۳۷۷)، روان‌شناسی رشد، انتشارات سمت

۵- شریعت‌مداری، علی (۱۳۷۴)، روان‌شناسی تربیتی، انتشارات امیرکبیر

۶- شعاری‌نژاد، علی اکبر (۱۳۸۳) روان‌شناسی رشد، انتشارات مؤسسه اطلاعات

۷- کرومبولتز، جان دی و دیگران (۱۳۸۳) تغییر دادن رفتارهای کودکان و نوجوانان ترجمه و تألیف دکتر یوسف کریمی، انتشارات فاطمی

۸- گاربر، استیفن (۱۳۸۱) چگونه با کودکم رفتار کنم. ترجمه شاهین خزعلی و دیگران، انتشارات مروارید

۹- گینات،‌ هایم جی (۱۳۸۴)، رابطه‌ بین والدین و کودکان ترجمه سیاوش سرتیبی، انتشارات اطلاعات

۱۰- مجوزی، عبدالله (۱۳۸۳)، چرا تنبیه؟ انتشارات انجمن اولیا و مربیان

۱۱- میلانی‌فر، بهروز (۱۳۸۵)، روان‌شناسی کودکان و نوجوانان استثنایی، نشر قومس

۱۲- نوابی‌نژاد، شکوه (۱۳۷۲)، رفتارهای بهنجار و نابهنجار، انتشارات انجمن اولیا و مربیان