هدیه نامشروع

بررسی انواع علل و عوامل رشوه خواری

درمقاله حاضر نویسنده با بررسی چیستی رشوه و علل گرایش مردم به آن، دیدگاه اسلام را در مورد این آفت فسادانگیز در جامعه تشریح کرده و عواقب و عوارض شیوع این بیماری اجتماعی را مورد کنکاش قرار داده است که با هم آن را از نظر می گذرانیم.

● مفهوم رشوه

«رشوه» عبارت است از «آنچه برای از بین بردن حقی و یا حق نمودن باطلی می دهند. (المنجد، باب را) یا «آنچه که به کسی بدهند تا کاری بر خلاف وظیفه خود انجام دهد، یا حق کسی را ضایع و باطل کند یا حکمی برخلاف حق و عدالت بدهد. (فرهنگ عمید)

با توجه به تعریف فوق، می توان گفت که اساس رشوه را «قصد و نیت باطل» تشکیل می دهد. لذا دامنه رشوه وسعت می یابد و به هر چیزی که با هدف ابطال حق به دیگری داده شود، اطلاق می گردد. حتی کلامی که به منظور تطمیع و تحریک باشد و نیز تملق در تکریم دیگران، رشوه محسوب می شود. گفتنی است دو واژه «رشا»: رشوه دادن و «ارتشاء»: رشوه گرفتن از همین ریشه اخذ شده است.

«می خواهی کارت راه بیفتد؟» تقریبا همه این جمله را می شناسند. هرچند به صراحت نامی از آن برده نمی شود اما در همه جا ظهور و بروز دارد. افراد از بازگو کردن آن واهمه ای ندارند نامش با عبار ت های محترمانه و شیک که در ورای آن دنیایی از معنا نهفته است تکرار می گردد: «پول شیرینی، پول چای، زیرمیزی و...»

● تأثیر رشوه در روابط

حقیقت این است که قوانین رایج اما نانوشته ای در بین مردم وجود دارد که قبل از انجام هرکاری بدنبال پارتی هستند و اگر پیدا نشد، پول، دوای هر درد بی درمانی است. بازرگانی که برای ترخیص محموله وارداتی اش مشکل پیدا کرده، پیمانکاری که برای اخذ مجوز ساخت و ساز در راهروهای شهرداری سرگردان مانده و بیماری که برای عمل جراحی، یک ماه بعد از بیمارستان نوبت گرفته است، مشکلات فراوانی دارند اما راه حل آن یک چیز است: تقبل

● حق الزحمه

یکی از بلاهایی که از دیرباز دامنگیر جوامع بشری بوده و هم اکنون نیز با شدت بیشتری به حیات شوم خود ادامه می دهد، معضل رشوه و رشوه خواری است. پدیده «رشوه» از بارزترین آسیب های اجتماعی و شایع ترین بیماریهای اداری در نظام مدیریتی کشورهاست که پیامدهای منفی و مظاهر نکبت بار آن در بسیاری از جوامع از جمله کشورهای اسلامی قابل مشاهده و پیگری است. به شهادت تاریخ ارتکاب این خیانت با تمامی مراحل و صورت های گوناگونی که در بستر زمان به خود گرفته، فرد و جامعه را در سراشیبی سقوط قرار داده و از نیل به سعادت هردو جهان بازداشته است.

هرچند افراد، زشتی رشوه را در لابلای عبارت و عناوین فریبنده و در ورای نام هایی چون: هدیه، تعارف، حق و حساب، انعام، پورسانت، چشم روشنی و... پنهان می کنند. اما ناگفته پیداست که تغییر نام به هیچ وجه تغییری در ماهیت آن نمی دهد و به هرحال مبلغی که از این طریق عاید افراد می شود، حرام و نامشروع است.

● عوامل گرایش به رشوه و رشوه خواری

▪ ایمان ضعیف: مهمترین دلیل گرایش به این گناه کبیره، ضعف ایمان و عدم آراستگی به زیور تقوا و پرهیزگاری است. شخص با ایمان به دلیل توکل بالایی که به رحمت الهی دارد، مطمئن است که خداوند مشکلات اقتصادی او را به نحو احسن برآورده می کند و دیگر نیازی به دست یازیدن به گناه رشوه ندارد. همچنین شخص باتقوا از نیروی قناعت ورزی برخوردار است و همین نیرو، وی را از حرص و طمع و درنتیجه افتادن در دام رشوه رهایی می بخشد.

▪ سودجویی و منفعت طلبی: انسان، دارای غریزه منفعت طلبی است و همواره در راستای منافع خود حرکت می کند. اموری مانند انجام سریع و خارج ازنوبت کار، علاقه به زراندوزی و دستیابی به پول بیشتر در معاملات، فرار از مجازات یا فرار از پرداخت مالیات و...ریشه درغریزه منفعت طلبی افراد دارد و رشوه از ابزار دستیابی آنها به این گونه اهداف است.

▪ مشکلات اقتصادی کارکنان: پایین بودن سطح حقوق کارکنان و عدم تامین مالی یکی از زمینه های رشوه در ادارات است.

▪ موانع اداری: وجود قوانین دست و پاگیر در ادارات نیز از عمده دلایل گرایش کارمندان ادارات به رشوه خواری است.

▪ جهل: گاه قبح رشوه برای شخص روشن نیست اما اغلب قبح آن معلوم است و به تدریج که افراد ازطریق رشوه به آسانی مشکلات خود را مرتفع می سازند، قبح آن نیز فرو می ریزد و دیگر کسی نسبت به آن اعتراض نمی کند.

● رشوه در تعلیمات اسلامی

رشوه در زمره گناهان کبیره ای است که اگر در جامعه ای نفوذ کند، مفاسد فراوانی از قبیل بی عدالتی، یأس و ناامیدی ضعفا و ازبین رفتن اعتماد عمومی را به دنبال داشته و به تدریج شیرازه اجتماع را فرو می پاشد. به همین دلیل در آموزه های دینی، رشوه به شدت تقبیح شده و به رشوه خوار و رشوه دهنده وعده عذاب الهی داده شده است.

درقرآن کریم دراین باره از تعبیر «اکل به باطل» استفاده شده است. ولاتاکلوا اموالکم بینکم بالباطل و تدلوا الی الحکام لتاکلوا فریقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون (سوره بقره/ آیه۱۸۸) (و اموال یکدیگر را میان خود به باطل مخورید و برای خوردن بخشی از اموال مردم به گناه، آن را به حاکمان می کشانید درحالی که شما (حقیقت را) می دانید.

علامه طباطبایی در ذیل آیه فوق چنین می نویسد: «کلمه تدلو» مضارع از باب افعال «ادلا» است و «ادلا» به معنای آویزان کردن دلو در چاه است برای بیرون کشیدن آب و این کلمه را به عنوان کنایه در دادن رشوه به حکام تا بر طبق میل آدمی رأی دهند، استعمال می کنند و این کنایه ای است لطیف که می فهماند مثل رشوه دهنده که می خواهد حکم حاکم را به سود خود جلب کند و با مادیات، عقل و وجدان او را بدزدد، مثل کسی است که با دلو خود، آب را از چاه بیرون می کشد.(المیزان، علامه طباطبایی، ج۲، ص ۷۵)

همچنین در آیه ۴۲ سوره مائده، از تعبیر «سماعون للکذب اکالون للسحت» استفاده شده است. «سحت» به طور کلی به مال و کسب حرام اطلاق می شود و یکی از مصادیق آن، رشوه است.

در روایات اسلامی نیز شاهد مقابله شدید و جدی معصومان (علیهم السلام) با موضوع رشوه خواری هستیم. پیامبراکرم(ص) می فرماید:«خداوند لعنت کند رشوه گیر و رشوه پرداز و کسی که واسطه میان آنهاست» (سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۳، ص ۳۶۰) آن حضرت در حدیث دیگری می فرماید: «از رشوه بپرهیزید که آن کفر محض است و صاحب رشوه هرگز بوی بهشت را احساس نخواهد کرد» (همان، ص ۵۲۳)

امام علی(ع) از قول پیامبر (ص) که حوادث آینده را برای ایشان بازگو می کنند، می فرماید: «ای علی! همانا این مردم به زودی با اموالشان دچار فتنه و آزمایش می شوند... حرام خدا را با شبهات دروغین و هوس های غفلت زا حلال می کنند شراب را به بهانه این که آب انگور است و رشوه را که «هدیه» است و ربا را که نوعی «معامله» است، حلال می شمارند» (نهج البلاغه، خطبه ۱۵۶)

● اقسام رشوه

۱) رشوه در حکم که همان رشوه به قاضی است. (رشوه از نظر اسلام، ص ۴۷)

رشوه بزرگترین آفت دستگاه قضا است و چنانچه قاضی به رشوه خواری روی آورد، هرج ومرج و بی عدالتی، یاس از قضات و هیئت حاکمه سراسر جامعه را فرا می گیرد. ظرافت و حساسیت امر قضاوت به گونه ای است که در روایات اسلامی «رشوه در قضاوت، کفر به خداوند معرفی شده است.»(کافی، کلینی، ج۷، ص ۴۰۹)

امام علی(ع) در بخشی از خطبه ۱۳۱ که بیانگر شرایط رهبر اسلامی است، می فرماید: «و رشوه خوار در قضاوت نمی تواند امام باشد زیرا برای داوری با رشوه گرفتن، حقوق مردم را پایمال و حق را به صاحب آن نمی رساند.»

در نهج البلاغه در داستان هدیه آوردن «اشعث بن قیس» می خوانیم که وی برای غلبه برطرف دعوای خود در محکمه عدل علی(ع) شبانه ظرفی پر از حلوای لذیذ را به در خانه امیرمؤمنان(ع) آورد و عنوان هدیه بر آن نهاد. امام برآشفت و فرمود: «سوگواران بر عزایت اشک بریزند. آیا با این عنوان آمده ای که مرا فریب دهی و از آیین حق بازداری؟ به خدا سوگند اگر هفت اقلیم را با آنچه در زیر آسمانهای آنهاست به من بدهند که پوست جوی را از دهان مورچه ای به ظلم بگیرم هرگز نخواهم کرد. دنیای شما از برگ جویده ای در دهان ملخ برای من کم ارزشتر است. علی را با نعمتهای فانی و لذتهای زودگذر چه کار؟»(نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴)

در تعلیمات اسلامی راه هایی نیز برای پیشگیری از رشوه گرفتن قاضی بیان شده است. اسلام حتی برای این که قاضی گرفتار رشوه های مخفی و ناپیدا نشود به وی دستور می دهد که شخصا به بازار نرود تا مبادا تخفیف قیمت ها بطور ناخودآگاه در قضاوت قاضی تأثیر بگذارد.

امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر یکی از راه های جلوگیری از رشوه خواری قاضی را چنین بیان می دارد: «پس از انتخاب قاضی هر چه بیشتر در قضاوتهای او بیندیش و آنقدر به او ببخش که نیازهای او برطرف گردد و به مردم نیازمند نباشد و از نظر مقام و منزلت آن قدر او را گرامی دار که نزدیکان تو به نفوذ در او طمع نکنند تا از توطئه آنان در نزد تو در امان باشد»(نهج البلاغه، نامه۵۳)

۲) رشوه در غیر حکم. به این شکل که به حاکم یا مدیرکل یا استاندار، مالی می دهند تا با حمایت او ظلم کند یا مرتکب خلافی گردد. (رشوه از نظر اسلام، ص ۴۷)

در واقع رشوه، پدیده ای اجتماعی و ناشی از واقعیت هایی است که در یک نگاه اقتصادی محصول ساختارهای غلط اداری است و از شیوع نوع خاصی از فساد در دستگاههای دولتی حکایت دارد. البته فساد مالی دولت ها و حکومت ها در زمره اندوهبارترین فرازهای مطالعات مربوط به تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی است و این امر دارای سابقه ای طولانی در تاریخ معاصر ایران است.

هدیه دادن به کارمندان یکی از امور شایع در ادارات و محیط های کاری است که به انحاء مختلف صورت می پذیرد. به جهت اهمیت موضوع و آشنایی با حکم شرعی چنین هدیه هایی، به ذکر نمونه ای از استفتائات مقام معظم رهبری در این باره می پردازیم.

سؤال شده است: چنانچه فردی از باب تشکر و قدردانی از کارمند، هدیه ای به او اهداء کند حکمش چیست؟ پاسخ: هدیه در محیط کار و از جانب ارباب رجوع، یکی از خطرناکترین چیزهاست و هرچه بیشتر از آن اجتناب کنید به صرفه دنیا و آخرت شما خواهد بود. فقط در یک صورت دریافت آن جائز است و آن، این است که هدیه دهنده با اصرار زیاد و با امتناع مامور از قبول، بالاخره به نحوی آن را اهداء کند آنهم بعد از انجام کار و بدون مذاکره و حتی توقع قبلی.

روایت شده پیامبر(ص) به فردی ماموریت داد تا به نزد قبیله «ازد» رفته و صدقات و زکات های آنان را جمع آوری کند وی پس از جمع آوری آنها، از تحویل چند رأس گوسفند خودداری کرد و گفت این گوسفندان را به من بعنوان «هدیه» داده اند. حضرت فرمود: اگر راست می گویی چرا در منزل خود ننشستی تا این هدیه را برایت بیاورند؟(کنزالعمال، متقی هندی، ج۴، ص ۳۶۴)

۳) رشوه برای دفع ظلم و رسیدن به حق قانونی خود

اگر راشی (رشوه دهنده) واقعا ذیحق باشد و احقاق حق، موقوف به پرداخت وجهی باشد به گونه ای که اگر نپردازد، استیفای حقش ممکن نبوده و در نتیجه ضرر بزرگی متوجه او خواهد شد، در این صورت بدلیل قاعده نفی ضرر، چنین بخششی از باذل، جائز و از گیرنده حرام است. مطابق روایتی از امام موسی بن جعفر(ع) رشوه دادن صرفا برای رد ظلم مأموران دولتی جایز است. (وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، ج۱۲، کتاب التجاره)

ممکن است برخی تصور کنند که در شرایطی مثل انجام سریع کارها و دریافت خدمات بهتر یا ترس از انجام نشدن کار و یا مواجهه با گرفتاریها، پرداخت رشوه مانعی ندارد، در حالی که مراجع عظام، توهم اضطرار در چنین شرایطی را مجوز انجام رشوه نمی دانند.

● تفاوت هدیه و رشوه

تفاوت بین هدیه و رشوه در این است که شخص در اعطای هدیه به دیگری، جز اظهار دوستی و محبت، غرض و مقصود دیگری نداشته باشد که چنین عطایی، هدیه محسوب شده و حلال و بلکه مستحب نیز می باشد. اما اگر در این عطا کردن، طمع و توقعی نهفته باشد، وارد در باب رشوه شده و حرام خواهد بود.

معاذبن جبل از رسول خدا(ص) نقل می کند که فرمود: «اگر کسی به شما عطیه و ارمغانی داد، مادامی که عطیه به شمار رفت، یعنی در دادنش جز ثواب طمعی نداشت، گرفتن آن حلال است و اما اگر اسمش عطیه باشد ولیکن در واقع رشوه ای بود که آن را به طمع دین شما به شما داده اند، در آن صورت گرفتن آن حرام است اگرچه ممکن است این رشوه، فقر شما را از بین ببرد و یا شما را از ترس دشمن ایمنی دهد، با این همه با آن فقر و در آن ترس بسر ببرید و راضی نشوید که رشوه، دین شما را تباه سازد.» (در المنثور، سیوطی، ج۲، ص۳۰۰)

● ره آورد رشوه برای فرد و جامعه

موضوع رشوه و آثار زیانبار آن، از دو جنبه فردی و اجتماعی قابل بررسی است. در بعد فردی، علاوه بر اینکه شخص خاطی، در هر دو جهان مورد لعن و غضب خداوند متعال قرار می گیرد، در زندگی دنیوی نیز از آسیب های ناشی از این عمل ناپسند مصون نخواهد بود.

۱) شخص رشوه خوار نمی تواند از اموالی که از طریق رشوه کسب کرده، در راه خدا انفاق کند چرا که تنها از متقین پذیرفته می شود.

۲) برکت از مال رشوه خوار برداشته می شود. امام کاظم(ع) در این زمینه می فرماید «مال حرام زیاد نمی شود و اگر بیفزاید، برای صاحبش مبارک نمی گردد و در هر راهی آن مال را صرف کند اجری به او نمی رسد.» (کافی، کلینی، ج۵، ص۱۲۵)

۳) طبق حدیثی از پیامبر اکرم(ص) «عبادات او قبول نمی شود و دعاهایش به اجابت نمی رسد.» (سفینه البحار، شیخ عباس قمی، ج۱، ص۲۴)

۴) و در حدیثی از امام صادق(ع) می خوانیم: «اثر کسب های حرام، در فرزندان به مرحله بروز و ظهور می رسد.» (کافی، کلینی، ج۱، ص۳۶۳)

۵) همچنین رشوه خوار از امنیت روانی و آرامش خاطر برخوردار نیست. پیامبر(ص) فرمود: «هیچ گروهی گرفتار رشوه نشدند مگر آنکه گرفتار ترس و اضطراب و نگرانی شدند.» (نهج الفصاحه، ح ۲۶۹۳)

جنبه دیگر رشوه که به مراتب اهمیت فزونتری دارید، بعد اجتماعی آن است.

۶) رشوه، پایه های عدالت اجتماعی را سست و متزلزل می سازد و از آنجا که پایداری و پویایی هر جامعه ای براساس عدل استوار است، به هر میزان که از عدالت کاسته شود، ظلم و جور، جامعه را فرا می گیرد.

۷) بدیهی است که اگر باب رشوه گشوده شود، قوانین که قاعدتاً باید حافظ منافع طبقات ضعیف باشد، به نفع طبقات قدرتمند بکار می افتد. طبعاً در چنین فضای ناعادلانه ای، ضعفا از هیئت حاکمه و نظام اجرایی و اداری کشور مأیوس و دلسرد می شوند و همین امر به تدریج باعث سلب اعتماد عمومی در میان اقشار مختلف جامعه خواهد شد.

۸) رشوه خواری عملی نیست که تنها به پرداخت پول، کالا و یا امتیازی منتهی شود بلکه به تدریج به نظامی پیچیده مبدل می شود که در آن شبکه های خاصی از روابط و همدستی ها عمل می کنند و ره آورد آن، کسب ثروت های یک شبه، نائل شدن به منصب های مختلف سیاسی، تجاری و... خواهد بود. بنابراین امکانات و دارایی های یک کشور در اختیار عده ای محدود قرار می گیرد که به راحتی قادر به عبور از قوانین وتضییع و پایمال ساختن حقوق دیگران خواهند بود.

۹) کند شدن چرخ های سازندگی و توسعه. شیوع رشوه خواری در جامعه، علاوه بر از بین بردن امنیت اقتصادی، حقوقی و اخلاقی، مانع بزرگی است بر سر راه سازندگی و توسعه. چرا که وجود رشوه در یک نهاد اداری، با کارآیی و بازدهی آن، رابطه عکس دارد و اگر کارگزاران و متولیان امر به جای ابتکار، خلاقیت و ارائه برنامه های مفید، به رشوه خواری روی آورند، موتور تولید و توسعه از حرکت باز ایستاده و جامعه به سمت رکود اقتصادی کشیده می شود.

● راهکارهای مبارزه با رشوه خواری

هر چند شواهد نشان می دهد که هرگز نمی توان پدیده شوم رشوه را در هیچ کشوری بطور کامل ریشه کن کرد، اما این امکان وجود دارد که بتوان آن را با ساز و کارهای بازدارنده، تا حدودی مهار کرد.

در وهله اول، مهمترین وظیفه مبارزه با رشوه خواری برعهده دولتها و متولیان امر است که با تصویب قوانین مربوطه و اهتمام جدی در اجرای آن، به کاهش مفاسد و زیانهای ناشی از این معضل اجتماعی کمک کنند. در این راستا نقش دولتها در این رابطه بسیار تعیین کننده است.

اما از آنجا که رشوه در ادارات و نهادهای دولتی بیشتر بروز و ظهور دارد، مدیران مربوطه می توانند با ارائه راهکارهایی از قبیل: دقت در انتخاب کارمندان مؤمن و متعهد، تبلیغ فرهنگی و بالا بردن سطح آگاهی کارکنان نسبت به عوارض رشوه خواری، استفاده از کادر بازرسی و ناظر در بخشهای مختلف، حذف تشریفات زائد اداری با هدف جلوگیری از سرگردانی مردم در راهروهای عریض و طویل ادارات، پرداخت به موقع حقوق و مزایای کارمندان و... رشوه خواری را به حداقل برسانند. امام علی(ع) در این باره می فرماید: «همانا ملتهای پیش از شما به هلاکت رسیدند بدان جهت که حق مردم را نپرداختند. پس دنیا را با رشوه دادن بدست آوردند و مردم را به راه باطل بردند و آنان اطاعت کردند.» (نهج البلاغه، نامه ۷۹)

رقیه یوسفی