پیرمرد همچنان می نویسد

نگاهی به زندگی و آثارگونترگراس

گونترگراس نویسنده شهیر آلمانی پا به مرز هشتاد سالگی نهاد. گراس نویسنده، پیکرتراش، نقاش و شاعر در سال ۱۹۴۴ سرباز کمکی خلبانان جنگنده‌های آلمانی بود. در همان سال‌ها به یکی از فرماندهان آلمانی تبدیل شد.

در جریان جنگ متفقین با متحدین زخمی‌شد و به یکی از بیمارستان‌های نظامی‌آلمان انتقال یافت. در همان زمان‌ها به اسارت ارتش آمریکا درآمد و تا پایان جنگ جهانی دوم در اسارت ارتش آمریکا باقی ماند. پس از آزادی به کشاورزی پرداخت و سپس به عنوان کارگر در یک مرکز تولید پتاسیم مشغول به کار شد. وی در سال ۱۹۴۷ تحصیلات آکادمیک خود را در دوسلدورف آغاز کرد.

● در جست‌و‌جوی معنا

گونترگراس نویسنده زمانی است که ساخت و بافت منطقی از بین رفته و آنچه باقیمانده، ایماژ‌هایی است ناگهانی، متغیر، غریب، ناپیوسته و ناسازگار اما به نحو دردناکی زنده، پلشت و اندوه‌‌بار که فقط می‌توان به آنها خندید و تراژدی گراس از دل همین خنده‌ها در آثارش که اغلب اتفاق‌های پس از جنگ جهانی را روایت می‌کند؛ رخ می‌نمایاند و تا هرجا که هست، حضورش را هم در بر‌می‌گیرد. گونتر گراس در زمانه‌ای در جست‌و‌جوی معناست که معنا گریزی، ارزشی استعماری شده است و مورد‌پذیرش همگان قرار گرفته. نویسنده آثار سه‌‌گانه «طبل حلبی»، «گربه و موش» و «سال‌های سگی» که خوانندگان بی‌شماری را در سراسر جهان تاکنون با خود همراه کرده است در اظهار نظری غافلگیر کننده و جسورانه پیش‌تر گفته بود که در دوران حکومت هیتلر در شاخه نظامی‌حزب نازی خدمت می‌‌کرده است.

و به دلیل اینکه ده‌ها سال در آلمان به عنوان نمادی برای اخلاقیات شناخته می‌شد و مدام آلمانی‌ها را به اعتراف به فعالیت‌های گذشته‌شان دعوت می‌کرد، خشم و نفرت بسیاری از خوانندگانش را نسبت به خود برانگیخت. نویسنده‌ای که با نگارش رمان ضد نازی «طبل حلبی» ‌از جمله ضد جنگ‌‌ترین نویسندگان معاصر به حساب می‌آمد، در گفت‌وگویی با روزنامه فرانکفورتر آلگماینه سایتونگ گفت که در ۱۷ سالگی عضو شاخه نظامی‌اس‌اس بوده و این گفته اخیر، خود اسباب جنجالی دیگر برای او که برنده نوبل ادبیات ۱۹۹۹ است، شد.

در مراسم اهدای همان جایزه بود که گفت: «از همان زمانی که نسبتاً جوان بودم، یاد گرفتم که کتاب می‌تواند تاثیرگذار باشد، شجاعت و یا تنفر به وجود بیاورد. » آنچه یحتمل بی‌تاثیر از تعالیم فاشیست‌ها و تاثیرات آنها نبود که موجب شد سال‌ها روایتگر انسان‌های درمانده‌ای شود که جنگ بلوغ حضور فعال آنها را تحت‌الشعاع قرارداده و حرکت عادی و طبیعی زندگی آنها را مختل کرده بود. گونترگراس به گفته‌ خودش نویسنده‌ای است که بر ضد زمان سپری ‌شونده می‌نویسد و شرط این گونه نگارش را حاصل انسان معاصر بودن و نه حاصل بی‌زمانی و غرق شدن در فرادستی‌‌هایی می‌داند که زمانه معاصر او بر هر هنرمند بزرگی تحمیل می‌کند. و اگرچه قواعد واقع نمایی را آنچنان که می‌دانیم رعایت نمی‌کند، اما در فضاهایی که ترسیم می‌کند مخاطب با نشانه‌ها آن‌گونه آشناست که احساس فاصله نمی‌کند؛ در واقع جنس رئالیسم ادبی گراس به نوعی با پیش‌زمینه‌های ذهنی ما فاصله دارد، اما آشناست!

● آخرین اظهار نظر

گونترگراس که با چپگرایی و ضدآمریکایی بودنش، عقاید متفاوتی که درباره اتفاق‌های پس از جنگ در آلمان داشت و مخالفتش با تخریب دیوار برلین هم شهره است، در آخرین گفته جنجالی‌خود در جواب به دعوت مردم لهستان برای سفر به این کشور همزمان با تولد ۸۰ سالگی‌اش گفت: «بهترین هدیه مردم به تولدم، عدم حضورشان در انتخابات ۲۱ اکتبر لهستان است. » همچنین او در پاسخ به حمله‌هایی که پس از اعتراف به عضویت در حزب نازی به او شده بود و منتقدانش تا آنجا پیش رفته بودند که خواستار پس گرفتن جایزه نوبل از او شده بودند، گفته است: « به رغم حمله‌های شدیدی که در طول سه هفته اخیر به خاطر نیم قرن سکوتش درباره خدمت در هنگ اس اس به او شده است، هنوز هم سرپا ایستاده است. » از دیگر سو برخی منتقدانش اعتراف‌ها را با توجه به اینکه چند روز قبل از انتشار رمانش اتفاق افتاد تبلیغاتی دانستند برای فروش و سروصدای کتاب. نورمن میلر نویسنده مشهور و برنده جایزه پولیتزر از جمله کسانی بود که از گونترگراس در برابر منتقدانش دفاع کرد و گفت:

« گراس در حال حاضر نویسنده بزرگی است و آن زمان که با نازی‌ها همکاری داشته جوانی خام بوده است. گذشته از این گراس تنها چند ماه با آنها همکاری داشته است. ضمن اینکه اعتراف او به همکاری‌های سابقش با نازی‌ها حکایت از شجاعت و جسارت وی می‌کند. »با تمام این احوال که اخیراً برای گراس روی داده است، وی بی‌شک نویسنده بزرگی است؛ نویسنده‌ای زیرک و اجتماعی که کوچکترین تحرکات سیاسی دنیای امروز و تاریخ زنده کشورش را به خوبی درمی‌یابد و گاه رفتارهای ضد و نقیضی نسبت به آنها انجام می‌دهد، اما روزگارش را با حرفه نویسندگی می‌گذراند.

احمد زاهدی