سه اختلال تفکر

ذهن خوانی, وسواس و هذیان از رایج ترین انواع اختلال در محتوای فکر هستند

قدرت تفکر همیشه به‌عنوان یکی از ویژگی‌های متمایزکننده انسان از سایر موجودات زنده به شمار می‌رود. شکل‌گیری و تکوین آن در همه انسان‌ها با یکدیگر تفاوت دارد. تفکر نیروی مثبت و سازنده است، اما ممکن است مانند هر سیستم دیگری در بدن دچار اختلال و بیماری شود...

بالطبع به علت قدرت و نفوذ اندیشه و فکر در زندگی، اختلال در آن اثری مخرب در زندگی افراد خواهد داشت.

به موازات رشد کودک، تفکر و شناخت او هم رشد می‌کند. یکی از مهم‌ترین نظریه‌ها را در این باره ژان پیاژه ارائه کرده است. براساس نظر او، کودک از بدو تولد تا ۲ سالگی در مرحله حسی- حرکتی است. نوزاد در ابتدا با حواس خود، محیط پیرامونش را درک و سپس شروع به آموختن می‌کند و به کارکردهای حرکتی مسلط می‌شود. ۲ تا ۷ سالگی مرحله تفکر پیش‌عملیاتی است. کودکان در این مرحله قدرت استدلال، منطق و توانایی درک علت و معلول را ندارند. مرحله تفکر عملیاتی بین ۷ تا ۱۱ سالگی است که قدرت استدلال و تفکر منطقی آغاز می‌شود اما در این مرحله کودک فقط می‌تواند مسایل عینی و قابل‌درک را متوجه شود. بعد از ۱۱ سالگی به‌تدریج تفکر انتزاعی آغاز و به عالی‌ترین و پیچیده‌ترین شکل خود می‌رسد که البته همه افراد به این مرحله نمی‌رسند.

تفکر به ۲ بخش تقسیم می‌شود؛ یکی شکل ظاهری تفکر و در حقیقت روش بیان فکر و دیگری محتویات تفکر است و احتمال دارد هرکدام از آنها دچار اختلال شوند. از مهم‌ترین اختلال‌های تفکر می‌توان به حاشیه‌پردازی در ذکر جزییات بی‌اهمیت، نپرداختن به فکر اصلی و پرش افکار از یک موضوع به موضوع دیگر اشاره کرد. این اختلال‌ها ممکن است در حالت عادی در بسیاری از انسان‌ها دیده شود اما معمولا درجه‌های شدید آن در بیماری‌های مهم روان‌پزشکی مثل شیدایی یا افسردگی شدید است که زندگی انسان را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

آنچه به‌عنوان اختلال در تفکر شناخته می‌شود مربوط به محتوای فکر است و طیف وسیعی از اختلال‌ها از افکار منفی گرفته تا وسواس‌های فکری و هذیان‌های مختلف را دربرمی‌گیرد.

● ذهن‌خوانی؛ شایع‌ترین اختلال تفکر

براساس نظریه شناختی (بک) رفتار و اعمال انسان، نتیجه احساس‌های او و احساس‌های او هم ناشی از افکارش است. با کنترل افکار می‌توان احساس و رفتار و درنهایت زندگی را کنترل کرد و بهبود بخشید. براساس این نظریه، مهم‌ترین عامل در بروز افکار ناخوشایند انحرافات شناختی هستند که ما هر روزه در زندگی‌مان آنها را تجربه می‌کنیم و از وقایع اطراف خود برداشت‌های نادرستی داریم و براساس آن دچار افکار ناراحت‌کننده‌ای به نام (افکار خود‌آیند منفی) می‌شویم که باعث احساس غم، شادی،‌ نگرانی یا خشم می‌شود. انحرافات شناختی بسیار متنوع و شایع هستند. یکی از مهم‌ترین و شایع‌ترین آنها ذهن‌خوانی است. بسیاری از انسان‌ها همواره در حال خواندن افکار دیگران هستند و حدس می‌زنند آنها چه فکری درباره‌شان می‌کنند و سپس براساس آن قضاوت‌ها شکل می‌گیرد و گاه یک اتفاق کوچک را بزرگ و به یک فاجعه تبدیل می‌کند.

مقابله با ذهن‌خوانی: مهم‌ترین راه کنترل افکار خودآیند منفی، شناخت این انحرافات و دوری‌کردن از آنهاست که به راحتی و

یک شبه هم اتفاق نمی‌افتد. روش شناخت‌درمانی تکنیک‌های مختلفی را برای کنترل آن به کار می‌گیرد اما روش‌های کاربردی‌تری که هر فرد می‌تواند خود آنها را استفاده کند عبارتند از: ورزش، کار، تفریح، مطالعه، یادداشت‌کردن افکار و احساسات، تعامل با افرادی که انحرافات شناختی کمتری دارند، روش‌های آرام‌سازی و توجه بیشتر به موضوع‌های مثبت.

● وسواس؛ مزاحم‌ترین اختلال تفکر

اختلال شایع دیگر در محتوای فکر، افکار وسواسی است. وسواس فکری نوعی تفکر پایدار و عودکننده است که برای هر فرد مزاحمت و ناراحتی ایجاد می‌کند و ربطی هم به مشکلات واقعی زندگی او ندارد. شخص درگیر تلاش زیادی می‌کند که این‌گونه افکار را نادیده بگیرد و حتی آنها را متوقف و خنثی کند ولی موفق نمی‌شود. افکار وسواسی بسیار متنوع‌اند و گاه با اعمال وسواسی همراه می‌شوند. نگرانی در مورد آلودگی، ترس از بیماری، شک و تردید در مورد انجام دادن یا ندادن کاری و... همه جزو افکار وسواسی هستند. نکته مهم این است که افکار وسواسی همیشه آزاردهنده‌اند و بیش از ۸۰ درصد مبتلایان معتقدند افکارشان غیرعقلانی و غیرمنطقی است. وسواس فکری در شرایط پراسترس تشدید می‌شود.

مقابله با افکار وسواسی: بهترین روش درمانی غیردارویی، کاهش استرس با فعالیت بدنی زیاد مثل شرکت در ورزش‌های گروهی، رفتن به استخر، کار، تفریح و مطالعه است. روش‌هایی مثل یادداشت کردن افکار مزاحم و توقف فکر هم موثر است. گاهی افکار وسواسی دلایل ژنتیکی (وراثت) دارند و قابل کنترل و پیشگیری نیستند. در این موارد درمان دارویی توأم با روش‌های غیردارویی بهترین و موثرترین درمان است.

● هذیان؛ شدیدترین اختلال تفکر

شدیدترین اختلال تفکر، هذیان است که در آن مرزهای واقعیت در هم می‌شکند. هذیان، باور نادرست بر مبنای استنباط غلط از واقعیت‌های بیرونی است و با اعتقادهای تمام افراد جامعه مغایر است و با وجود مخالفت اطرافیان با آن، فرد همچنان به آن معتقد است. گاهی این عقاید به مسایل شخصی، ورزشی، مذهبی و... مربوط می‌شود که اگر بیش از حد افراطی و غیرقابل قبول باشد، هذیان به شمار می‌آید. هذیان انواع مختلفی دارد و ۳ نوع شایع آن عبارتند از: هذیان گزند و آسیب (فرد تصور می‌کند خودش یا اطرافیانش در معرض خطرند)، هذیان بزرگ‌منشی (خود را شخصی بسیار مهم و دارای توانایی‌های ورای افراد عادی می‌داند) هذیان انتساب (تمام اتفاقات بیرونی را به خود نسبت می‌دهد مثلا می‌گوید مجری تلویزیون راجع به او صحبت می‌کند).

مقابله با هذیان: هذیان معمولا در بیماری‌هایی مانند اسکیزوفرنیا، اختلال دوقطبی یا افسردگی‌های بسیار شدید دیده می‌شود اما متاسفانه این اختلال در سال‌های اخیر با شیوع مصرف موادمخدر محرک و آمفتامین‌ها به‌خصوص بین جوانان افزایش یافته است. تنها راه کنترل هذیان، استفاده از دارو و در بعضی مواقع، دادن شوک است.

دکتر حامد محمدی‌کنگرانی

روان‌پزشک، روان‌درمانگر و عضو کمیته رسانه و آموزش انجمن روان‌پزشکان ایران