حکومت اسلامی یا جمهوری اسلامی

● انقلاب اسلامی از نگاه شهید آوینی
در باب عنوان حکومت اسلامی، شهید آوینی (ره) معتقد است، «در حکومت اسلامی جمهوریت در طول اسلامیت و به تبع آن وجود دارد (اگر انتزاع این دو مفهوم را …

انقلاب اسلامی از نگاه شهید آوینی

در باب عنوان حکومت اسلامی، شهید آوینی (ره) معتقد است، «در حکومت اسلامی جمهوریت در طول اسلامیت و به تبع آن وجود دارد (اگر انتزاع این دو مفهوم را برای اقامه استدلال بپذیریم)، نه همچون امری اصیل؛ هرچند از سوی دیگر، حکومت اسلامی واقعیتی نیست که فارغ از اتفاقِ جمهور یا بیعت و انتخاب مردمان فعلیت پیدا کند. بیعت از ریشه بیع و به مفهوم عهد و پیمان است و وجود آن از آنجا ضرورت می یابد که حکومت اسلامی عقدی است که میان خداوند، والی و مردم انعقاد پیدا می‌کند و همراه با این پیمان، والی و مردم نسبت به یکدیگر حقوق متقابل می‌یابند».‏

وی در جایی دیگر می‌نویسد: «جمهوری اسلامی همچون ثمره سیاسی انقلاب اسلامی ایران، مفهومی نیست که از انضمام این دو جزء، جمهوریت و اسلامیت، حاصل آمده باشد؛ بنابراین، با تحقیق در رابطه این دو جزء با یکدیگر نیز قابل شناخت نیست؛ جمهوری اسلامی تعبیری است که بنیانگذار آن برای حکومت اسلامی، آنسان که دنیای امروز استطاعت قبول آن را دارد، ابداع کرده است و تعبیر جمهوری اسلامی، اگرچه حد و رسم این نظام را تبیین می‌کند، اما در عین حال از اظهار ماهیت و حقیقت آن عاجز است».‏

برخی به استناد این جمله حضرت امام (ره) که می‌فرماید: «جمهوری اسلامی، نه یک کلمه کم و نه یک کلمه زیاد»، اصرار دارند که مفهوم جمهوریت را جزء ارکان و مقومات اصلی و درونی حکومت اسلامی بدانند، ولی حقیقت، چنان که شهید آوینی قدس سره به آن اشاره کرده است این است که «جمهوری اسلامی تعبیری است که بنیانگذار آن برای حکومت اسلامی آنسان که دنیای امروز استطاعت قبول آن را دارد، ابداع کرده است»؛ یعنی تعبیر جمهوری اسلامی جزء مفاهیم اندیشه سیاسی امام قدس سره نیست، بلکه آنچه بالاصاله می‌توان به اندیشه سیاسی ایشان نسبت داد، مفهوم حکومت اسلامی است، نه جمهوری اسلامی.

اندیشه سیاسی حضرت امام (ره) در سالهای اقامت ایشان در نجف اشرف و در کتابهایی نظیر «ولایت فقیه»، «بیع» و.. رقم خورده است؛ در سرتاسر این دو کتاب، حتی یک بار به مفهوم جمهوری اسلامی اشاره نشده است، بلکه از حکومت اسلامی سخن به میان آمده است. اما این اندیشه سیاسی وقتی خواست لباس عینیت و اجرا بپوشد، به عبارت دیگر، وقتی «اندیشه سیاسی» حضرت امام (ره) می‌خواست به «نظام سیاسی» تبدیل شود، ناچار بود که مناسب با محدودیت‌های مقام عمل و عناصر زمان و مکان قرار گیرد. در این مقام، اندیشه سیاسی امام (ره) باید به خود شکلی می‌گرفت که اولاً برای جهان معاصر که اینک با همه قوا آماده شده بودند، به جنگ امام (ره) و نهضت وی بیایند، قابل درک و فهم باشد و ثانیاً مورد پذیرش افکار عمومی جهانیان باشد تا همراهی آنها سدّی در برابر دشمنان انقلاب اسلامی باشد.

از این رو امام (ره) عنوان جمهوری اسلامی را برگزید تا به تعبیر شهید مطهری (ره) شکل نهضت خود را در قالب «جمهوریت» و محتوای آن را در قالب «اسلام» عرضه کرده باشد؛ و خلاصه اینکه مفهوم جمهوری هرگز در «اندیشه سیاسی» امام (ره) وارد نشده است، بلکه در فضایی کاملاً اضطراری و تحمیلی در «نظام سیاسی» ایشان وارد شده است؛ آنچه بالذات مناسب عنوان نهضت و انقلاب حضرت امام (ره) در اندیشه سیاسی وی می‌توان یافت، مفهوم «حکومت اسلامی» است، نه «جمهوری اسلامی».