معرفی شهر قدیم بم

ارگ بم در شمال شرقی شهر فعلی بم واقع شده و فاصله چندانی از مرکز شهر ندارد, مساحت کلیه ارگ قریب ۶ هکتار می باشد و از عجیب ترین قلاع قدیمی ایران است که خود به اندازه یک شهر کوچک است, شکلا صورت مربع مستطیل دارد و طول آن قریب ۳۰۰ و عرض آن ۲۰۰ متر می باشد, و مشتمل بر دو قسمت علیائی و سفلایی است

درباره ارگ بم از طرف محققین، باستان شناسان، تاریخ نویسان، سیاحان و... مطالب زیادی نوشته شده، و در کمتر جایی اشاره به شهر قدیمی بم شده است، در حالی که با مشاهده آثار بر جای مانده از نزدیک به این مساله پی می بریم که در شهرستان بم تنها ارگ نیست که اهمیت تاریخی دارد، بلکه قلعه شهر قدیمی است که ارگ یعنی مرکز سازمان حکومتی در داخل آن جای گرفته، و تا یک صد و چند سال پیش محل سکونت مردم بوده و پس از آن تا چندین سال محل استقرار نظامیان شهر جدید بوده است، و می توانیم با برشمردن خصوصیات این شهر قدیمی که بنای آن هنوز پا بر جاست به ویژگی های شهر های قدیمی ایران پی ببریم، و از آن جایی که در مورد سابقه تاریخی و مسایل دیگر آن در مقالات مربوط به ارگ بم نکات فراوان گفته شده در این جا فقط به ذکر چند نکته اکتفا می شود و سپس وضع فعلی این شهر قدیمی مورد بررسی قرار می گیرد.

۱. در کتاب ارگ بم نوشته آقای حمید نوربخش به نقل از نشریه فرهنگ کرمان در مقاله موسوم به ارگ بم چنین آمده:

ارگ بم در شمال شرقی شهر فعلی بم واقع شده و فاصله چندانی از مرکز شهر ندارد، مساحت کلیه ارگ قریب ۶ هکتار می باشد و از عجیب ترین قلاع قدیمی ایران است که خود به اندازه یک شهر کوچک است، شکلا صورت مربع مستطیل دارد و طول آن قریب ۳۰۰ و عرض آن ۲۰۰ متر می باشد، و مشتمل بر دو قسمت علیائی و سفلایی است، قسمت علیا که در مرآت البلدان به قسمت اول نام برده شده در دامنه کوه بوده و از آثار و علایم معلوم است که حکومت نشین و مرکز فرماندهی نظامی شهر بوده.

و سفلایی (قسمت پایین) مسکن رعایا و زارعین محسوب می شده است، و تمام ساختمان قلعه از خشت خام ساخته شده و پایداری آن در برابر حوادث از عجایب است.

و در مورد قدمت تاریخی این شهر چنین ذکر شده: با توجه به آثار و خشت های باقی مانده موجود و همچنین سکه مکشوفه در این قلعه که متعلق به دوره اشکانی می باشد، قدمت تاریخی این شهر را تا آن دوره مسلم می دارد.

۲. احمد علی خان وزیری در کتاب جغرافیای کرمان در مورد شهر قدیمی بم چنین ذکر می کند:

در سنه ۱۲۵۳ هجری قمری که آقاخان محلاتی حکمران کرمان از ایالت معزول گردید به خیال باطل، این قلعه را مامن نموده بنای فتنه و تاخت و تاز را در محال کرمان گذاشت عاقبت در آن جا محصور شده امتداد محاصره از یک سال متجاوز شد، از آن زمان ببعد سکنه شهر بم در خارج شهر به فاصله دو هزار گام که چند قریه به یکدیگر متصل بود ساکن هستند و شهر بم اکنون حصار و خانه ها و چهار سوقش معمور است لیکن جز دو دسته سرباز و یک صاحب منصب و چند نفر توپچی و دو عراده توپ با حمله آن و تقریبا ۵۰ سوار که حسب الامر ایالت کرمان به محافظت آن قلعه مامورند کسی دیگر در ارگ منزل ندارد.

۳. در کتاب شهر نشینی و شهرسازی در ایران تالیف محمد یوسف کیانی در مقاله ارگ بم از پروفسور هاینس گوبه، کرامت اله افسر چنین آمده:

بم در دوران پیش از اسلام پی ریزی شده و رونق آن در قرن دهم میلادی است و در آن زمان یکی از پنچ شهر مهم سرزمین کرمان بوده که هر یک کرسی ولایتی بوده است و جغرافی نویسان عرب قرن دهم به ویژه مقدسی شرح خوبی درباره اهمیت اقتصادی بم به دست ما می دهند و مقدسی می نویسد:

بم یک مرکز ولایتی با اهمیت و دلکش و بزرگ است، مردم آن کارشناس و دارای مهارتند، این شهر بازارگاهی است و مردم را از راه دور به خود می کشاند، و پارچه ای که در این جا تولید می شود در کشورهای بسیاری شهرت دارد و آوازه بم در همه جهان اسلام پیچیده و مایه سرفرازی کشور می باشد و بیشتر اهالی شهر بافندگانند، و بیشتر رخت های صادراتی بم در دهکده بزرگی نزدیک آن فراهم می شود و در خاور باختر جهان اسلام این رخت ها را عالی ترین همه لباس ها می دانند، و علاوه بر این ها دستار و لباس زیر و پیراهن و لباس های فاخر که طالب بسیار دارد و البسه ای که از مرو بیرون می آید در بم تولید می گردد...

و در کتاب فوق مطالب زیر نیز به چشم می خورد:

در شهر کهنه بم بهتر از هر جای دیگر ایران می توان ایده روشنی از یک شهرک سنتی اسلامی به دست آورد و شهر کهنه بم دیگر مسکون نیست ولی باندازه ای حفاظت شده که به آسانی می توان کاربرد اصلی و ویژگی های هربنا را دریافت در اواسط قرن نوزدهم که استان کرمان در تحت فرمان حکام ورزیده نمو اقتصادی سریع حاصل کرد شهر کهنه بم برای جمعیت رو به افزایش آن زیاد از حد کوچک بود، در جنوب باختری بم کهنه شهری نو برپا شد که تقریبا در اواخر قرن ۱۹ تمام جمعیت شهر کهنه را به سوی خود کشید، و در این زمان از نظر اهمیت اقتصادی بم همتای کرمان به حساب می آید.

و در سده های میانه شهر کهنه بم با ارگی و مسجدی و بازاری مجهز بود این تاسیسات برای انجام امور شهری و اداری و مذهبی و فکری یک مرکز اقتصادی به نظر می رسد، حتی اگر چه در جریان مستحکم ساختن باروها در قرن هیجدهم و تقلیل دادن دروازه ها به یک دروازه بعضی از عناصر قرون وسطایی بم مبهم گردیده ولی باز بم می تواند یک نمونه بسیار خوبی برای یک شهر اسلامی باشد، در یک چنین محوطه کوچکی که تاسیسات شهری با ترتیب بارز و روشنی دست در گردن هم داده اند این اصل را به ثبوت می رساند که نیروهای تصمیم گیرنده محلی در درون هر شهر اسلامی قرار دارد. این بدان معنی است که ارگ در داخل حصارهای شهر اما در لبه آن قرار گرفته و این بازار است که واسطه بین دروازه و ارگ مرکز اداری بم و توابع آن می باشد و در واقع یک مرکز ارتباطی بین شهری به حساب می آید.

---